7
Dhepindhu gan dhäwu lakaraŋal ŋaḻapaḻmirriwal
Stephen's speech before the Council
Acts 7.1-53
Yo. Ga ŋayiny ŋuriŋiny ŋurruḏawalaŋu djirrikaymirriynydja yolŋuy dhä-birrka'yurr ŋanya Dhepinnha bitjarr, “Nhä yuwalk muka walal gan dhuwal nhuna lakaranhaminany?”
2-3 Ga ŋayiny buku-bakmaraŋal Dhepindja balany bitjarr, “Wäwa walal, ga Mäḻu' walal, ŋäku ŋathil walal ŋarrany. Ŋunhi ŋäthilnydja ŋayi God-Waŋarr maŋutji-wurrupanmin ŋanyapinya ŋayi limurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhayŋuwal Yipurayimgal,* ŋunhi ŋayi gan Yipurayim baḏak yan nhinan ŋunhal banydji Mitjapatamiya* makarrŋur wäŋaŋur, yurrnha ŋayi ŋunhi marrtjinany bala nhinan ŋunhal Yarandja* wäŋaŋur. Yo, maḻŋ'thurrnydja ŋayi nhanukal ŋunhi God-Waŋarrnydja, ŋunhiyi ŋunhi ŋayi gan nhinanany manymakŋura dhikan djeŋarra'mirriŋura wäŋaŋurnydja, bala ŋayi waŋanan nhanukal bitjarrnha, ‘Nheny dhu ganarrthaman dhuwandja ŋunhi wäŋa nhuŋuwuynydja nhe, ga gurruṯumirriny walalany nhuŋuwuy nhe, bala nhe dhu marrtjin wiripuŋulila wäŋalil, ŋunhiwilin ŋunhi ŋarran dhu milkum nhuŋu ga lakaram.’ Bala yan ŋayi ŋunhi Yipurayimdja dhunupan rur'yurrnydja, bala yan marrtjinan, ga yan bili-i-i ga ŋayathaŋal ŋayi ŋunhiyi wäŋa Yarannha. Ga nhinan ŋayi ŋunhili märr-gurriri, bala ŋayi Yipurayimguny bäpa'mirriŋu dhiŋgaŋalnha, ga dhäŋur beŋuryiny ga bulu nhakun ŋayi God-Waŋarr waŋan nhanukal, ganarrthanharaw ŋurikiyi wäŋaw. Bala ŋanya ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny buluny gäŋal Yipurayimnha dhipala wäŋalil ŋunhi ŋanapurrnha ga dhiyaŋun bala nhina dhiyal. Yurr God-Waŋarryu yaka gurrupana dhuwandja wäŋa nhakun Yipurayimguny balanyamirriyyiny waluy, yakan ŋayi ŋula waŋgany nyumukuṉiny' nhanŋuwuy ŋayi märranha. Yurr ŋayathaŋalnydja ŋayi gan ŋunhiyi God-Waŋarrwuŋ wäwun'-nhirrpanawuy, bili God-Waŋarryu wäwun'tja gurrupar nhanukal Yipurayimgal bitjarr gam', ‘Dhuwandja dhu wäŋa nhuŋuwuy Yipurayim ga djamarrkuḻiw' walalaŋ nhokalaŋaw, bitjanna bili dhu wiyinŋumirra.’ Yurr ŋayipiny Yipurayimdja gan ŋunhi nhinan yothumiriw muka yan balanyamirriyyiny, bäyŋu nhanŋu ŋula djamarrkuḻi'. Yurr God-Waŋarryuny nhanukal ŋunhi lakaraŋal Yipurayimgal bitjarr, ‘Nhokuŋuny dhu ga ŋunhi mala-bunhawuy djamarrkuḻi' nhina ŋunhal bala wiripuŋuŋur mulkuruŋur wäŋaŋur; nhinany walal dhu ga ŋunhi garrpinawuynha yolŋu'-yulŋuwuŋun, yurr djämany walal dhu ga ŋunhi ŋunhiliyiny wäŋaŋur märr wiyinnha. Walalnydja dhu ga ŋunhi wäŋa-nininyŋuynydja yolŋuy mala buman walalany bartjunmaraman, ga ŋayaŋu-miḏikumanna dhu walalany märr-wiyindhi yan, 400 dhuŋgarra. Yurr ŋarrany dhu ŋunhi mala-djarr'yunna ŋunhiwurrunhany ŋunhi bäpurruny mala yolŋuny walalany ŋunhi walal ŋuli ga djäma walalaŋ, bala nhuŋu dhu ŋunhi balanyamirriyyin djamarrkuḻiny' dhawaṯthunna beŋuryiny wäŋaŋur, bala walal dhu ga roŋiyirra rälin, ga dhiyalnha wäŋaŋur walal dhu ga ŋunhi buku-ŋal'yundja ŋarrakuny.’ Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryu lakaraŋal Yipurayimgalnydja.”
“Ga bulu ŋayi God-Waŋarryu lakaraŋal Yipurayimgal bitjarr, ‘Dhuwandja ŋarra dhu gurrupanna nhokal ŋarrakuwuy ŋarra gumurrkunhaminyawuynydja rom dhuwalatjanna ŋunhi dhapi-wuḏanykunhaminyawurra romgurr, märr ŋayi dhu ga wäwun'tja dhuwali dhärran yan bitjanna bili wiyinŋumirra. Nhuma dhu ga ḏirramuwurrunhany djamarrkuḻiny' ḏarrtjalkkuman bukmaknha yan, ga dhiyaŋiyiny dhu ga ŋunhi mimbuynydja maŋutji-lakaraman ŋunhi nhumany ŋarrakuwuynha yan yolŋu walal, ga ŋarrany nhumalaŋgun God-Waŋarr.’ Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryu lakaraŋalnydja. Ga ŋunhi nhakun ŋayi Yipurayimgu gäthu'mirriŋu Yitjaktja* dhawal-guyaŋan, bala ŋayi Yipurayimdhuny dhunupan ḏarrtjalkkuŋala ŋanya ŋunhi ŋayi 8-tja walu djuḻkthurr. Ga bitjarryi bili ŋayi Yitjakthuny nhanŋuwuynydja ŋayi gäthu'mirriŋuny Djaykupnhany ḏarrtjalkkuŋalyi, ga ŋayi ŋuriŋiyi Djaykupthuny bitjarryi yan bili ḏarrtjalkkuŋalyi nhanŋuwuynydja ŋayi ŋunhi 12-nhany gäthu'mirriŋuny, ŋunhiwurrunhany ŋunhi walal bäpa'mirriŋu 12-ku bäpurruw, Yitjuralwun malaw, nhanŋuwuynha God-Waŋarrwun yolŋu walal.”
“Yo, ŋuriŋiwurruynydja Djaykupkalnydja gäthu'mirriŋuy walal mel-ḏiy'yurr ŋunhi wiripuŋuny Djaykupku gäthu'mirriŋuny yäkuny Djawutjipnhany, yukuyuku'mirriŋuny walalaŋguwuy walal, bala walal ŋunhi gurruparnydja ŋanya yolŋu'-yulŋuwala rrupiyawnha wuŋuḻi'yurr, bala walal djaw'yurra ŋanya balan Yetjiplila makarrlil wäŋalil, ga ŋunhalnydja Yetjiptja wäŋaŋur ŋayiny ŋunhi Djawutjiptja gan nhinan garrpinawuynha, yurr djämamirra walalaŋ. Yurr ŋayipiny ŋunhi God-Waŋarrnydja ŋunhiliyi nhanukal. 10 Bala ŋayi ŋanya gan gäŋala God-Waŋarryuny latju'kuŋala dhikan ŋuliwitjarryiny ŋunhi marimirriwurrnydja wäŋakurr. Ŋayiny ŋanya gan ŋunhi God-Waŋarryuny guŋga'yurra Djawutjipnhany, bala ŋayi buŋgawaynydja ŋuriŋiny ŋurruŋuynydja wäŋa-Yetjippuyyuny manymak-lakaraŋala ŋanya Djawutjipnhany, bala ŋanya ŋayi ḻiya-djambatj lakaraŋala ga nhirrparnydja ŋayi ŋanya Djawutjipnhany buŋgawayaŋala. Yo, bukmak ŋunhiyi Yetjiptja makarr wäŋa ga yolŋu'-yulŋuny ŋayi nhirrpar nhanukala Djawutjipkala djägalil.”
11 “Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala ŋayi ŋunhiyiny Yetjiptja wäŋa gapumiriwyinan baṉḏanydhinan, ga bukmak ŋunhiyi wäŋany gan dhärran räwaknha. Ga dhuwandja ŋunhi wäŋa Gaynandja bitjarryi bili yan räwakthindhi, bala limurruŋ mala-ŋurrkanhayŋuny gan nhinan galŋa-miḏikinan, marryan' mirithirra, bili ŋathany mala ŋunhi warrpam'nha winya'yurra bäyŋuthinan. 12 Bala ŋayi ŋunhi Djaykupthuny dhäwuny' ŋäkula ŋunhiwiliyi Yetjiplilnydja makarrlil wäŋalil, bili ŋunhiliyin gan ŋunhi ŋathany mala ŋorran dharrwany mirithirrnydja, ŋunhi walal gan ŋäthil ruwamŋuyaŋal. Bala yan ŋayi Djaykupthuny djuy'yurra nhanŋuwuy ŋayi gäthu'mirriŋunhan walalany ḏirramuwurrunhan limurruŋgun ŋunhi mala-ŋurrkanhayŋuny walalany balayin Yetjiplila wäŋalil ŋathawnha märranharaw. Marrtjinan walal gan, ga ŋunhiliyin walal märraŋal ŋathany, bala roŋiyinan. 13 Galki ŋathany ŋunhi dhawar'yurra marrtjin, ga bulu nhakun walal balayi roŋiyin Yetjiplilyi ŋathaw märranharaw, bala balanyamirriyyin ŋayiny Djawutjiptja waŋanan maḻŋ'maranhaminan ŋanyapinya ŋayi ŋurikiwurruŋgalyi wäwa'mirriŋuwalnydja walalaŋgal nhanukalaŋuwal ŋayi. Ga bitjarrnha ŋayi ŋunhi lakaranhaminany walalaŋgal, ‘Way walal, ŋarrany dhuwal Djawutjip, yukuyuku'mirriŋu nhumalaŋ,’ bitjarr. Ga bulu ŋayi Djawutjipthu waŋan lakaraŋal buŋgawawalnydja wäŋa-Yetjippuywalnydja muka, ŋunhiŋuwuy dhäwu ŋunhi walal gan nhinan marrya' nhanŋu mäḻu'mirriŋu ga gurruṯumirr walal ŋunhal Gaynan wäŋaŋur.”
14-15 “Bala ŋayi yan Djawutjiptja dhäruk-djuy'yunminan nhanukalaŋaw bäpa'mirriŋuwnydja Djaykupkuny. Bitjarr ŋayi ŋunhi waŋanany gam', ‘Rälin nhuma dhu marrtji dhipala, ga nhinany nhuma dhu ga dhiyala ŋarrakala djägaŋur,’ bitjarr. Bala walal Djaykuptja ga malany nhanŋu bukmaknha yan marrtjinany balayin Yetjiplila wäŋalil, bala walal gan nhinanany ŋunhiliyin, yurr walal ŋunhi malany märr-ḻurrkun', 75 yolŋuny walal. Yo, nhinanany ŋayi ŋunhiliyiny Djaykuptja märr-gurririn, bala ŋayi dhiŋgaŋala. Yurr djamarrkuḻin' nhanŋu gan ŋunhi wiyindja nhinan ŋunhiliyiny wäŋaŋur, yan bili-i-i ga murrmurryurr walal ŋunhilin bili yan mulkuruŋura wäŋaŋurnydja Yetjipnha, bukmak yan walal ŋunhi Djaykupku gäthu'mirriŋu walal. 16 Yurr ŋarakany walalaŋ yaka ganha ŋorranha Yetjiptja wäŋaŋur wiyinŋumirrnydja, bili yalalaŋumirriynydja walalaŋ ŋunhi djamarrkuḻiny' marrtjin, bala märraŋalnha ŋunhiyi ŋarakany walalany ŋunhiyi yolŋu'-yulŋunhany, bala walal gäŋala roŋanmaraŋala balayi Gaynanlil, bala walal dholkuŋalnydja walalany ŋarakany ŋunhala Djikamnha* wäŋaŋur, ŋunhiwili bili wäŋalil ŋunhi ŋayi Yipurayimdhu märraŋal bäyim mel-wiḏi'mirriy guṉḏay ŋunhiyi mathirra miyalkku nhanukiyingalaŋaw ŋayi dholkunharaw.”
17 “Yo, wiyinŋumirra gan ŋunhi napurr malany nhinan ŋunhiliyiny wäŋaŋur Yetjiptja, bala marrtjin ŋunhi God-Waŋarrwuny malany dharrwathinan, dharrwan gan mirithirra malany nhinan, yan bili-i-i ga walu marrtjin galkithin God-Waŋarrwu, ŋunhi ŋayi dhu walalany märraman dhawaṯmaraman beŋuryiny wäŋaŋur, bitjarr yan bili nhakun ŋayi wäwunguŋal ŋäthil Yipurayimgal. 18 Ga balanyamirriyyiny waluy, ŋayiny ŋunhi wiripun ḏirramu wapthurr buŋgawathinany ŋurikiyiny wäŋaw Yetjipkuny, yurr yakan ŋayi ŋunhi marŋgi nhanŋuny Djawutjipkuny. 19 Ŋunhiyiny yuṯany buŋgawa yaka ganha djälthinya limurruŋgalaŋawnydja mala-ŋurrkanhayŋuw walalaŋ. Mayali'-gänha ŋayi ŋuli ganha ŋunhi walalany, ŋaramurryinya manapana, ga ŋunhi ŋuli yothu yuṯa dhawal-guyaŋanha, bala ŋayiny ŋuli ŋuriŋiyiny djaw'yunan, bala ŋurrkanhan, märr ŋayi ŋuli ŋunhiyi yothuny dhiŋganhan.”
20-21 “Ga ŋayiny ŋunhi Mawtjitjtja* balanyamirriyyi bili yan waluy dhawal-guyaŋan, yurr ŋayi ŋunhi latju' dhika yothuny. Yo, ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu gan ŋunhi djägany goŋ-djuḻuḻ'yurra wäŋaŋurnydja nhanukiyingal ŋayi, ḻurrkun'nha ŋayi ŋunhi ŋaḻindiny-ŋupar, bala yurrnha ŋanya ŋayi bathililnydja rulwaŋdhurr, bala yan djuḻuḻ'maraŋala bewiya'mirrilila wäŋalil, ŋunhi marrtjin mayaŋgurr dhärra'-dharran. Bala ŋayiny ŋuriŋiny buŋgawawalnydja gäthu'mirriŋuy miyalkthuny maḻŋ'maraŋala ŋanya ŋunhiyi yothunhany, bala ŋayi gäŋalnha ŋanya nhanukiyingala ŋayi wäŋalil, ga ŋutharnydja ŋayi ŋunhi ŋunhiliyiny bitjarrnha nhakun nhanŋuwuynha yothu ŋurikiyin wäŋa-Yetjippuywun miyalkku. 22 Yo, ŋunhiwurryiny ŋunhi Yetjippuynydja yolŋu walal mirithirra yan ḻiya-djambatjmirra, bala walal gan yan marŋgikuŋala ŋanyanhany Mawtjitjnhany, ga mirithin yan ŋayi ŋunhi walalaŋguŋ marŋgithinany. Ga ŋunhi nhakun ŋayi ŋutharnydja ḏirramuthinany rumbal, ga waŋanany ŋayi gan ŋunhi ḏälyun dhärukthuny, ga djämany ŋayi gan ŋunhi romdja mirithirra ganydjarrmirra.”
23 “Ga ŋunhi ŋayi Mawtjitj dhuŋgarra 40-mirriyinany, bala ŋayi yan waŋanany gaŋgathinany bitjarrnha, ‘Ŋarrany dhu dhuwal marrtjin balan, nhäma ŋarra dhu marrtji ŋarrakuwuy ŋarra malany Yitjuralpuynhan yolŋuny walalany.’ 24 Bala ŋayi yan marrtjinan ŋunhiwiliyin wäŋalil, ga dharrnha ŋayi nhäŋal wäŋa-Yetjippuynhan yolŋuny, ŋayi gan ŋuriŋiyi ḏirramuynydja bumara bartjunmaraŋala waŋganynhan yolŋuny Yitjuralnhan bäpurruny. Bala ŋayi Mawtjitjtja dhunupan waṉḏinan, guŋga'yunarawnha ŋurikiyin maṉḏa-malawnha yolŋuw, bala ŋayi yan wutthurrnydja rakunygun ŋunhiyiny yolŋuny wäŋa-Yetjippuynhany. 25 Bala ŋayi gan guyaŋanan Mawtjitjthuny bitjarrnha, yanbi balaŋ walal ŋunhiwurryiny walal-malany marŋgithinyan nhanŋu, dharaŋanan balaŋ walal ŋunhi God-Waŋarryu walalany dhu walŋakum ŋuriŋi Mawtjitjkal ŋurru-warryunaray. Yurr walalnydja ŋunhi walal-malaynydja ŋanya Mawtjitjnhany yaka dharaŋana yol ŋayi ŋunhiyi; yaka walal ganha djälthinya nhanŋu Mawtjitjku.”
26 “Yo, wiripuŋuynydja munhay ŋayi Mawtjitj marrtjin balayi roŋiyindhi ŋunhiwiliyi walal-malawal wäŋalil, bala ŋayi nhäŋala märrma'nhan yolŋuny maṉḏany maṉḏa gan bunhamin maṉḏa-mala yan Yitjuralpuy yolŋu maṉḏa. Ga ŋayiny ŋunhi Mawtjitjtja marrtjin, djälthin ŋayi yan guŋga'yunaraw maṉḏaŋ, yanbi balaŋ ŋayi maṉḏany waŋgany-manapana ga galkithinan ŋayi bala waŋanan maṉḏaŋgal bitjarra, ‘Way maṉḏa, nhumany dhuwal be muka wäwa'manydji. Nhaku nhuma ga dhuwal bunhamirrnydja?’ bitjarr. 27 Ga ŋayiny ŋunhi waŋganydja bilyurr, ga dhunupan ŋayi ŋanya ḏur'yurra Mawtjitjnhany, bala waŋan bitjarra, ‘Gatjuy! Yol nhe dhuwal yolŋuny? Yolthu nhuna dhuwal nhirrparnydja? Nhe dhu be buŋgawathirrnydja ŋanapurruŋ ga mala-djarr'yunamirrnydja? 28 Nhaltjanna nhe dhu ŋarranhany? … buman murrkay'kuman? Bitjan nhakun nhe barpuru ŋunhi Yetjippuynha yolŋuny buma murrkay'kum?’ Ga bitjarra ŋayiny ŋunhiyiny waŋganydja yolŋu waŋan Mawtjitjkuny. 29 Bala ŋayi ŋunhi Mawtjitjtja mirithinan yan barrarinany, ga dhunupan nhakun ŋayi ŋunhi ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa Yetjiptja, bala waṉḏinan wiripuŋulila wäŋalil barrkulila. Yo, ŋunhala ŋayi gan ŋunhi Midiyannha* wäŋaŋur wiyin'tja nhinan, ga yan bili-i-i, ga märraŋal ŋayi miyalk, ga märrma' yothu maṉḏa ḏirramu maṉḏa maḻŋ'thurr nhanŋu ŋunhiliyin banydji yan wäŋaŋur Midiyannha.”
30 “Yo, Mawtjitjtja gan nhinanan ŋunhiliyiny wiyinŋumirra, ga yan bili-i-i ga 40 dhuŋgarra djuḻkthurr. Bala waŋganymirrnydja ŋayi Mawtjitj gan nhinanan ŋunhala ḏiltjiŋura wäŋaŋur gapu-ranhdhakŋura, galki bukuŋur Djäniya* yäkuŋur wäŋaŋur. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋu maḻŋ'thurra nhanukal ŋunhiliyin. Yo, nhäŋal ŋayi Mawtjitjthu ŋunhin dharpan man'tjarrnha ŋayi gan ŋunhi nhäranan, yurr yaka ŋayi ŋunhiyi man'tjarrnydja nhäranha räwakthinyany ŋuriŋiyi gurthaynydja ŋäṉarryuny. 31 Bala ŋayi Mawtjitjthuny ṉirr'yurra mirithinan nhäŋalnydja ŋunhiyiny, ga bulu nhakun ŋayi marrtjin galkithin, ŋayi dhu nhäma galkiŋur. Bala ŋayi ŋäkula rirrakaynydja Garraynhany God-Waŋarrnhany, ŋayi waŋanany bitjarrnha gam', 32 ‘Ŋarrany dhuwal God-Waŋarr nhokalaŋaw mala-ŋurrkanhayŋuw walalaŋ, Yipurayimgu* ga Yitjakku* ga Djaykupku,’* bitjarr. Bala ŋayiny ŋunhi Mawtjitjtja marrmarryurra mirithinan, ga märr-barrarinan ŋayi ŋunhi buluŋuwnydja nhänharaw. 33 Bala yan ŋayi ŋunhi Garraynydja waŋanan nhanukal bitjarrnha gam', ‘Gatjuy yupmaraŋun nhuŋuwuy nhe dhuwali dhapathuŋ'tja, bili dhuwandja nhe ga dhärrany dhiyala dharrpalŋura wäŋaŋurnydja, ŋunhi gänaŋ'maranhawuynha ŋarrakuŋun Garraywuŋun. 34 Nhäŋalnydja ŋarra gan ŋunhi ŋarrakuwuynydja yolŋuny walalany, burakinany walal gan ŋunhi dharrwan mirithirra ŋunhiliyiny wäŋaŋur Yetjiptja, ga ŋäma ŋarra walalany ga rirrakay ŋäthinyaminyawuy. Ga dhuwandja ŋarrapin marrtjin walŋakunharawnha walalaŋ, ŋarra dhu walalany dhawaṯmaraman beŋuryiny ŋunhi garrpinamirriŋurnydja romŋur. Go rälin marrtji ŋarrakala, ŋarra nhuna dhu djuy'yundja balayin Yetjiplila makarrlil wäŋalil,’ bitjarra ŋayi gan ŋunhi Garraynydja waŋan nhanukal Mawtjitjkalnydja.”
35 “Yo, ŋäthilnydja walal gan ŋunhi Mawtjitjnhany nyinyaŋdhurr muka nhäŋal, ga waŋan walal gan nhanŋu bitjarr, ‘Yolthu nhuna dhuwal waṉa-nhirrparnydja ŋanapurruŋguny buŋgawayinyaraw ga mala-djarr'yunaraw?’ Bitjarr walal gan ŋunhi ŋäthilnydja waŋan nhanŋu Mawtjitjkuny. Yurr ŋayipi yan ŋunhi ŋunhiyi bili yan waŋgany yolŋuny nhanukuŋuny God-Waŋarrwuŋuny djuy'yunawuy guŋga'yunarawnydja walalaŋ, ŋayin walalaŋ ŋunhi ŋurruŋuyinany, ŋayin walalany gan ŋunhi Mawtjitjthun gäŋalnydja dhawaṯmaraŋalnydja beŋurnydja ŋunhi garrpinamirriŋurnydja romŋur. Yurr yaka ŋayi ŋunhi gänany djäma ŋayipiny, ŋuriŋi ŋunhi God-Waŋarrwal dhäwu-gänhamirriy yolŋuy guŋga'yurrnydja ŋanya ga gäŋalnydja, ŋuriŋi ŋunhi ŋayi nhanukal milkunhamin ŋunhal ŋunhi bukuŋur, ŋunhi ŋayi man'tjarrnha nhäran.”
36 “Yo. Bala ŋayi Mawtjitjthuny ŋurru-warryurra gäŋala yolŋunhany walalany beŋuryiny Yetjipŋurnydja wäŋaŋur, dhawaṯmaraŋala ŋayi gan walalany, ga djämany ŋayi gan bulun dhika yindin mirithirra romdja ganydjarrmirra ŋunhiliyiny Yetjiptja wäŋaŋur, ga bulu ŋunhili ṉapuŋga wäŋaŋur yäkuŋur ‘Mikumirr Gapu’ ŋunhi gan bawkthurr yindi mirithirr guḻun, ŋunhiliyin ŋayi ŋunhi yindiny mirithirrnydja ganydjarrmirrnydja rom djäma, ga bitjarryi bili ŋayi gan ŋunhalnydja ŋunhi gapu-ranhdhakŋurnydja wäŋaŋur djämayi, ŋunhi walal gan nhinan ŋunhiliyi 40 dhuŋgarra-ŋupar. 37 Yo, ŋayiny gan ŋunhi Mawtjitjthuny gäŋalnydja walalany mirithinan latju'kuŋalnha dhikan, ga waŋan ŋayi Mawtjitjthu walalany, lakaraŋal walalaŋ ŋurikiwurruŋ nhanukalaŋaw malaw Yitjuralpuyŋuw bitjarr, ‘God-Waŋarryuny dhu ŋunhi djuy'yun waŋganynha yolŋunhany djawarrkmirrinhany nhumalaŋ, balanyayi bili nhakun ŋarrany ŋayi djuy'yurr, yurr ŋayi dhu ŋunhi maḻŋ'thundja dhipuŋuryin nhumalaŋgalnha malaŋurnydja.’ 38 Yo, ŋunhilin bili yan ŋayiny gan ŋunhi Mawtjitjtja nhinan gapu-ranhdhakŋura wäŋaŋur, Godkalaŋumirriwalnha yolŋuwal malaŋur ga limurruŋgalaŋuwalnha mala-ŋurrkanhayŋuwal walalaŋgal, ga ŋurikal ŋunhi Godkalaŋumirriwal dhäwu-gänhamirriwal ŋunhi ŋayi gan waŋan nhanukal ŋunhal bukuŋur yäkuŋur Djäniya; ga nhanukala ŋayi ŋunhi Mawtjitjkala God-Waŋarryuny gurrupar walŋamirrnydja ŋunhi dhäruk lakaranhaminyarawnydja marrtjinyaraw bala limurruŋguny.”
39 “Ga nhaltjarr walal ŋunhi limurruŋgalnydja mala-ŋurrkanhayŋuy walal? Märraŋal walal ŋula Mawtjitjnha dhäruk? Bäyŋu warray. Yaka walal ŋunhiyi ŋuriŋiwurruyyi märranha ga malthunna nhanŋu dhärukku; yanan walal bäykarraraŋala ŋäkul ŋanya Mawtjitjnhany, bala yan walal ŋanya gan ŋunhi bukuy-ŋurrkaŋala, bili walal gan ŋunhi djälthin walal dhu marrtji balayi roŋiyirr Yetjiplil makarrlil wäŋalil.”
40 “Bala walal waŋanany Mawtjitjkalaŋuwala wäwa'mirriŋuwalnydja Yärangala* bitjarra gam', ‘Way, nhe napurruŋ dhu djäma ŋula nhä waŋarrkum, märr ŋayi dhu marrtji ŋuriŋiyi ŋanapurruny waṉa-gäma, bili ŋunhiyiny ḏirramu Mawtjitjtja ŋunhi ŋayi gan limurruny gäŋal beŋur Yetjipŋur makarrŋur wäŋaŋur räli, ŋula wanhan ŋayi dhikan winya'yurra.’ 41 Bala walal djäman gan ŋamaŋamayurra ŋula nhän ŋunhi waŋarrnhan walalaŋguwuy walal, rumbalnydja walal gan ŋunhi djäma balanya nhakun buliki, bala walal gan ŋunhiyiny warrakan'nhan malany batharnydja gurrupanarawnydja ŋurikiyin waŋarrwun walalaŋgalaŋaw, bala walal gan ŋunhi buku-ŋal'yurra ŋurikiyiny waŋarrwu, ŋunhi goŋbuywun djämapuywu. 42 Bala+ ŋayi God-Waŋarrnydja ŋapan walalaŋ gurrupanmin; ganarrthaŋala walalany, märr walal dhu ga ŋunhi buku-ŋal'yundja ŋula nhakun malaŋuw ganyuwnha mala djiwarr'puywun, bitjan yan bili nhakun yolŋuy djawarrkmirriy gan wukirri baman' ŋäthil, bitjarr gam',
‘Nhuma yolŋu walal Yitjuralpuy mala.
Yolku nhuma gan ŋunhi buku-ŋal'yurr ŋunhiliny ŋunhi ḏiltjiŋurnydja gapu-ranhdhakŋurnydja wäŋaŋur?
Ŋula yolkun yan waŋarrwuny.
Yaka nhuma gan ŋunhi bumar warrakan' mala,
ga bathar mundhurr-gurrupanaraw ŋarrakuny.
Yo, bäyŋu muka nhuma gan ŋunhi ŋarrakuny bitjarryi buku-ŋal'yurr,
ŋunhi nhuma gan nhinan ŋunhiliyiny ḏiltjiŋurnydja wäŋaŋur gapu-ranhdhakŋurnydja waltjaṉ-ŋurrkaŋalnydja,
ga yan bili ga baṯ ŋayathaŋal 40-dhuŋgarra.
43 Yuwalktja nhuma gan ŋunhi buku-ŋal'yurrnydja waŋarrwuny yäkuw Molikkun,*
nhanŋun nhuma gan ŋunhiyiny gäŋal buṉbuny wiṉiṉdja buku-ŋal'yunarawnydja nhumalaŋguwuy nhuma,
ga wiripuny nhuma gan buku-ŋal'yurr ŋurikin ganyuwnha malaŋuw,
nhumalaŋgiyingalaŋawnha nhuma waŋarrwu Repangun* yäkuw ganyuw ŋuriki;
buku-ŋal'yurrnydja nhuma gan ŋunhi waŋarrwuny malaŋuw,
ŋurikin ŋunhi goŋbuywun ŋunhi nhuma gan nhumapi djäma walalany.
Bala ŋarrany nhumalany dhu djuy'yunna barrkulila yan wäŋalilnydja;
nhuma dhu ga nhinany ŋunhala bala gali'ŋur Bapilunnha* wäŋaŋur.’+
Bitjarr ŋayi gan God-Waŋarrnydja waŋan limurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhayŋuwalnydja walalaŋgal.”
44 “Yo, ŋunhiliyin gan ŋunhi nharaŋŋura wäŋaŋur limurruŋgalnydja mala-ŋurrkanhayŋuy ŋayathaŋal buṉbuny ŋunhi wiṉiṉdja God-Waŋarrwuny, ŋunhi ŋayi God-Waŋarr gan nhinan ŋunhiliyi walalaŋgal. God-Waŋarrnydja ŋunhi ŋäthil yan dhäruk-gurrupanminany Mawtjitjkalnydja, ŋunhi nhaltjan walal dhu djäma ŋunhiyi wiṉiṉ, ga djämany walal nhakun ŋunhi dharaŋana yan balanya bili yan ŋunhi nhaltjarr ŋayi God-Waŋarryu lakaraŋal ŋäthil walalaŋgal. 45 Ga ŋunhiwurryiny yolŋu walal ŋunhi walal gan djäma wiṉiṉdja, ŋunhiny walal worruŋuyinan, bala walal marrtjin ŋunhi murrmurryurrnydja ŋunhiliyin banydjin yan nharaŋŋura wäŋaŋurnydja. Ga yalalany dhä-dhuḏitjtja gan ŋunhi God-Waŋarrwuny wiṉiṉ gäŋal djamarrkuḻiy'nha walalaŋgal, ga yan bili-i-i, ga gulŋiyin walal dhipal wäŋalil Gaynanlil ŋunhiŋumirryi. Marrtjinany walal gan ŋunhi, malthurrnydja nhanŋun Djatjuwawnha* yäkuw yolŋuw, bala walal yan märraŋala ŋunhiyiny wäŋa, djaw'yurrnydja walal ŋunhi ŋurikiwurruŋgala wiripuwurruŋgala bäpurruwal yolŋuwal mala. Bili God-Waŋarryu ŋayipi ŋunhi ŋaŋ'ŋaŋ'thurrnydja gan, dhawaṯmaraŋalnydja ŋäthil muka yan ŋunhi wiripuwurrunhany malany. Yo, limurruŋguny ŋunhi mala-ŋurrkanhayŋu walal gan nhinan dhiyala wäŋaŋur, yurr baḏak yan walal gan ŋunhi buku-ŋal'yurrnydja God-Waŋarrwuny ŋunhiliyi bili yan wiṉiṉŋurnydja, yan bili-i-i, ga Daybitmirriynha* waluy.”
46 “Yo, God-Waŋarrnydja ŋunhi mirithin märr-ŋamathinany nhäŋalnydja ŋanya Daybitnha, ga ŋayi ŋunhiyiny Daybittja djälthin ŋayi dhu djäma yuṯan buṉbu God-Waŋarrwuny, märr walal dhu ga Djaykupkalnydja yarraṯaŋur buku-ŋal'yundja God-Waŋarrwuny manymakŋurnha dhikan buṉbuŋurnydja. 47 Yurr Daybitthuny yaka djäma buṉbuny ŋunhiyi; gäthu'mirriŋuynha nhanukal Daybitkal Djalamandhun* yäkuy ŋunhi djämany dhuḻ'yurrnydja buṉbuny God-Waŋarrwuny. 48 Yurr ŋayiny ŋunhiyiny God-Waŋarr bulu warray garrwar, ga djuḻkmaram ŋayi ga, yaka ŋayi ŋuli gi ŋunhi God-Waŋarr nhini ŋunhiliny buṉbuŋur yolŋuwuŋuny goŋbuynydja djämapuy. Ŋäthil baman'tja djawarrkmirr yolŋu gan waŋan bitjarr gam',
49 ‘Djiwarrny'tja dhuwal wäŋa nhinanharawnha ŋarraku,
ga dhuwaliny munathany' wäŋa ḻuku-gorrunharawnha ŋarraku.
Nhäthinya ŋunhi nhuma dhu buṉbuny ŋarraku djäma?
Wanhal wäŋaŋur dhika ŋarra dhu ga nhinany? … nhäthinyaŋur buṉbuŋurnydja?
50 Bili dhuwandja ŋunhi bukmaktja ŋula nhä malany ŋarrakiyinguŋ yan djämapuynydja.’
Ga bitjarrnha ŋayi gan ŋunhi Garraynydja waŋan, lakaranhaminany gan ŋanyapinyany ŋayi.”+
51 Bala ŋayiny gan ŋunhi Dhepindja baḏaknha yan waŋan, lakaraŋalnydja marrtjin ŋurikiwurruŋgal ŋaḻapaḻmirriwalnydja. Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi waŋanany, “Nhä nhuma dhuwal yolŋuny walal? Raypirri-waḏatjmirr? … ŋänhamiriw walal? Ŋayaŋuny nhumalaŋ dhuwal ḏäl yan, ga buthuru nhumalaŋ dhumuk, bili yaka nhuma djäl God-Waŋarrwalaŋaw dhäwuw ŋänharaw. Yakan nhuma ŋuli gi dhuwal buthuru-bitjurr ŋamathaŋuny ŋurukuny ŋunhi Dhuyu-Birrimbirrwuny; bitjan bili nhuma ŋuli ga ŋunhi ŋanya bukuy-ŋurrkam yan, dharaŋana yan nhumalaŋ dhuwal romdja balanya bili yan nhakun mala-ŋurrkanhayŋuw nhumalaŋgalaŋaw. 52 Ŋula ga waŋgany yolŋu djawarrkmirr nhina walŋa yan ŋunhi walal yaka ŋula nhumalaŋgal mala-ŋurrkanhayŋuy walal bunha murrkay'kunha? Ga bitjarr bili walal gan bumar murrkay'kuŋal ŋunhi God-Waŋarrwu djawarrkmirrinhany walalany, ŋunhi walal ŋuli ganha lakaranha be ŋäthil bitjana, ‘Galki ŋayi dhu ŋunhiyi rom-dhunupany yolŋu bunan dhiyala.’ Ga yuwalknha ŋayi ŋunhi ŋunhiyi rom-dhunupany yolŋu marrtjin räliny dhipalnydja munatha'lilnydja wäŋalil, ga nhumany ŋunhi dhiyaŋuwurruynydja ŋanyanhany goŋ-gurrupar ŋurikal miriŋuwal, bala yan nhuma bumarnydja ŋanya murrkay'kuŋala.”
53 “Yo, nhumalaŋ warray ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu gurrupar romdja nhanŋuwuy ŋayi, ŋurikiwurruŋgalaŋuwurrnydja ŋunhi djiwarr'puywalnydja dhäwu-gänhamirriwal yolŋuwal walalaŋgal. Yurr nhumany yaka warray märranha ŋunhiyi romnha, ga buthuru-bitjunany nhuma nhanŋu bäyŋun.” Bitjarr ŋayi gan ŋunhi Dhepindhu lakaraŋalnydja ŋurikiwurruŋguny ŋaḻapaḻmirriwnydja.
Dhepinnhany walal bumar murrkay'kuŋal guṉḏaynha
The stoning of Stephen
Acts 7.54-60
54 Bala walal ŋunhi ŋaḻapaḻmirrnydja yolŋu walal mirithinan maḏakarritjthinany Dhepinguny,* ŋaramurryinany walal ŋunhi nhanŋu ŋuriŋiyi dhärukthuny nhanukal, bala walal nhakun ḻirra-ḻäwunhaminan mirithinan nhanŋu bunharawnha yan. 55 Yurr ŋayipiny ŋunhi Dhepindja yolŋu baḏak yan gan dhärran dhaŋaŋmirr Dhuyu-Birrimbirrwalaŋumirr, bala yan ŋayi maŋutji-garramatthinany djiwarr'lila God-Waŋarrwalnha yirralkalil, bala yan ŋayi nhäŋalnha God-Waŋarrnhan ŋayi gan djeŋarra'mirriyin, ga wiripuny Djesunhany, ŋayi gan dhärranany galkin yänan God-Waŋarrwalnha dhunupa'ŋuŋura gali'ŋurnydja. 56 Bala ŋayi yan Dhepindja waŋanan bitjarrnha, “Way, nhäŋu ŋathil walal! Nhäman ŋarra ga dhuwal djiwarrny'tja God-Waŋarrwuny wäŋa dhärra ga ḻapthunawuynha bilin, ga nhäman ŋarra ga Djesunhany, ŋayi ga dhärrany ŋunha galkin yanan nhanukala God-Waŋarrwala dhunupa'ŋuŋura gali'ŋurnydja, ŋurruŋun ŋayi ŋunha mirithirra.”
57 Ga dhunupan walalnydja ŋunhi ḏilkurruwurrnydja yolŋu walal buthuru-gunganhaminan goŋdhun walalaŋgiyingal walal ŋänhaŋurnydja, yurr walal gan ŋunhi yatjunminany mirithinan, buthuru-djaw'yunminan manapar ŋurikin dhäwuwnha Dhepingalaŋawnha. Bala yan dhunupan walal gundupuŋalnydja, baṯnha walal ŋanya ŋayathaŋal, 58 bala walal marrtjin warryu'-warryurra ŋanya balan dhawaṯmaraŋala beŋuryiny ŋunhi wäŋaŋur. Ga dhunupan yan walal marrtjin ŋunhi guṉḏan wapmaraŋal, bala walal marrtjin bumara ŋanya Dhepinnhany djirrmaraŋal nhanukal guṉḏan. Ga waŋgany gan yuṯa ḏirramu dhärran ŋunhiliyi yäku Djol,* yurr nhäŋal ŋayi gan walalany ŋunhiwiliyi. Ga walalnydja ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi walal mel-marŋgimirr nhanŋu Dhepingu, walalnydja ŋunhi ḻarrmaraŋala walalaŋguwuy girriny' mala bala rarr'yurrnydja marrtjin ḻukulilnydja nhanukala Djolwala djägawnydja.
59 Bitjarr bili walal gan ŋanya ŋunhi bumarnydja guṉḏaynydja wirriw'-wirriwyurrnydja, bala ŋayi Dhepindja waŋanan yatjurrnydja märrliliyanhaminany Garraywalnydja bitjarrnha gam', “Garray Djesu, märraŋun ŋarrany go birrimbirrnydja nhokiyingalnha goŋlil.” 60 Bala yan ŋayi bun'kumu-djipthurra, ga buluny ŋayi waŋan yatjurrnydja bitjarrnha, “Garray, bäy-lakaraŋun walalaŋ. Yaka walalany wiyindja gäŋu dhuwalaŋuwuyyiny djämapuy yätjkurruwuynydja.” Yo, waŋanany ŋayi ŋunhi bitjarryiny, bala yan dhunupan dhiŋgaŋalnha.
Bala ŋayi Djolnydja waŋanan, ŋoy-ŋamathinany manapar bitjarrnha gam', “Murr' muka ŋayi dhiŋgaŋal,” bitjarr.
* 7:2-3 Abraham; Mesopotamia; Haran * 7:8 Isaac * 7:16 Shechem * 7:20-21 Moses * 7:29 Midian * 7:30 Mount Sinai * 7:32 Abraham; Isaac; Jacob * 7:40 Aaron + 7:42 Amos 5.25-27 * 7:43 Molech; Rephan; Babylon + 7:43 Amos 5.25-27 * 7:45 Joshua; David * 7:47 Solomon + 7:50 Isaiah 66.1-2 * 7:54 Stephen * 7:58 Saul