4
Djaytindhu guwaḻ-ṉirr'maraŋal Djesuny
The temptation of Jesus
Luk 4.1-13
(Mathuyu 4.1-11; Mäk 1.12-13)
Ga ŋunhi ŋayi Djesu roŋiyinany beŋurnydja ŋunhi buku-ḻupthunaŋurnydja Djodinŋurnydja,* ŋunhiny ŋayi roŋiyinany dhaŋaŋnha Dhuyu-Birrimbirrwalaŋumirra. Bala ŋanya ŋayi yan ŋuriŋi Dhuyu-Birrimbirryuny Djesunhany mel-warryurrnydja balan nharaŋlila wäŋalilnydja, gapu-ranhdhaklila. Ga ŋunhiliyiny ḏiltjiŋurnydja wäŋaŋur, bala ŋanya ŋayi gan guwaḻ-ṉirr'maraŋala ŋuriŋiyiny buŋgawaynydja Mokuyyu, birrka'yurra ŋayi ŋanya gan Djesunhan, yanbi balaŋ ŋayi ŋunhi nhanŋu malthuna. Ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi Djesuny ŋunhiliyiny 40 munhany ga 40 waluny, yurr ŋoy-ŋathamiriwnha. Bala yan ŋayi dhunupan marrya'yinan.
Bala ŋayi ŋanya ŋunhi Mokuyyuny waŋanan Djesunhany bitjarra, “Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, gatjuy mak waŋi dhuwal guṉḏany, märr ŋayi dhu bilyun ŋathathirr nhuŋu.”
Yurr ŋayiny Djesuny waŋan buku-bakmaraŋal bitjarr, “Yaka. Bili ŋunha dhuyuynydja djorray' ga lakaram+ bitjan, ‘Bäyŋun dhu dhuwal yolŋu walŋathirr ŋathaynydja yan waŋganydhuny.’ ”
Ga dhäŋur beŋuryiny bala yan ŋayi ŋanya ŋunhi ŋuriŋiyi Mokuyyuny garr'yurra Djesunhany balan bitjarra garrwarlila wäŋalil dhiŋgilila, ga ŋunhiliyiny ŋayi gan bukuŋurnydja wäŋaŋur milkuŋala nhanukal Djesuwalnydja wäŋanhan ŋarakanhan malany ga bukmaknhan bäpurruny yolŋuny walalany. Bala yan ŋayi ŋunhi buŋgawany Mokuy waŋanan nhanukal bitjarra, “Nhäma nhe ga ŋunha wäŋa mala? Ŋunhayiny wäŋa mala bukmaknha yan ŋarra dhu gurrupanna nhuŋun, nhen dhu ŋurikiyiny malaŋuw wäŋaw buŋgawa, ga walalnydja dhu ga ŋunhi yolŋuny mala goŋmirriyirrnydja nhuŋun. Ŋunhayiny ŋunhi wäŋa malany ŋarrakiyingala goŋŋur, ga ŋuli balaŋ ŋarra dhu djälthirr gurrupanarawnydja ŋula yolkuny, ŋarrany dhu ŋunhi gurrupanna yan nhanŋu. Yo. Yurr ŋarra dhu dhuwal gurrupandja nhuŋun bukmakkuman yan, ŋuli nhe dhu bun'kumu-djipthun ga buku-ŋal'yun ŋarrakuny.”
Bala ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarra, “Dhuyuŋurnydja djorra'ŋur ga ŋunha dhäruktja waŋa bitjan warray, ‘Nheny dhu bun'kumu-djipthun, ga buku-ŋal'yun ŋuriki bili yan waŋganygu Waŋarrwu, nhokiyingalaŋaw yan Garraywu God-Waŋarrwu; ŋanyapinya yan waŋganynha nhe dhu ga dhäruktja märram.’ ”
Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi ŋuriŋiyi Mokuyyuny garr'yurra Djesunhany balan Djurutjalamlila, bala ŋayi ŋanya Djesunhany nhirrparnydja ŋunhiwilin buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, ŋunhawala gal'ŋu garrwarlila mirithirra, bala ŋayi waŋanan nhanŋu bitjarra, “Ŋuli nhe be God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu, gatjuy mak ŋurrkanhamirr nhunapinya nhe dhipuŋur bala ŋoylil, munatha'lil ya ŋunhawal. 10 Bili+ ŋunha dhuyuŋurnydja djorra'ŋur ga waŋa bitjan gam',
‘Ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny waŋan nhanŋuwuynydja ŋayi djiwarr'puynhany dhäwu-gänhamirriny yolŋuny
walalany guŋga'yunarawnha nhuŋu.
11 Guŋga'yunna walal nhuna dhu goŋdhun ŋayatham walalaŋgiyingal,
märr nhe dhu yakan galkirriny ga ŋula burakirrnydja ḻukuny guṉḏaynydja.’ ”
12 Ga+ ŋayiny Djesuny buku-roŋanmaraŋal nhanŋu bitjarra, “Wiripuny ga ŋunha God-Waŋarrwu Dhäruk waŋa bitjan, ‘Yaka nhuŋuwuy nhe God-Waŋarrnha birrka'yurr.’ ”
13 Ga ŋunhi ŋayi ŋunhiyi buŋgawany Mokuy ḏaḏawyurrnydja birrka'yunaŋurnydja nhanukal, bala ŋayi yan ŋanya ganarrthaŋala, yurr märr-gurriri ŋanya ŋayi ŋunhi ganarrthaŋalnydja.
Djesuy ŋurruyirr'yurra djäman ŋunhal Galali wäŋaŋur
Jesus began his work in Galilee
Luk 4.14-15
(Mathuyu 4.12-17; Mäk 1.14-15)
14 Dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny marrtjinan roŋiyinan Galalilila* wäŋalil. Ga ŋuriŋiyi Dhuyu-Birrimbirrmirriy ganydjarryu ŋayi gan marrtjinany dhaŋaŋnha. Bala ŋayi gan djämany mirithirra yan ganydjarrmirra romdja. Ga dhäwuny' nhanukalaŋuwuy gan ŋunhi ḻatjuwarr'yurra bawalamirra ŋunhiliyiny Galaliny wäŋaŋur. 15 Ga marŋgikuŋalnydja ŋayi gan ŋunhi yolŋunhany walalany ŋunhiliyin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋurnydja mala. Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal bukmaknha wokthurrnydja nhanŋu.
Nätjuritjtja wäŋaŋur yolŋuy walal gan ḻikandhu-ŋurrkaŋala Djesunhany
Jesus was rejected in Nazareth
Luk 4.16-30
(Mathuyu 13.53-58; Mäk 6.1-6)
16 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi Djesuny roŋiyinan nhanukiyingala ŋayi wäŋalil Nätjuritjlila,* ŋunhiwili wäŋalil ŋunhi ŋayi Djesu ŋuthar. Ga balanyamirriynydja ŋunhi Nhinanhamirriynydja Waluy, bala yan ŋayi Djesuny dhunupan marrtjinan balan Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirrilila buṉbulil, bili ŋayi ŋuli ganha bitjana muka bili marrtjinya yan ŋunhiwiliyiny wäŋalil. Bala ŋayi dhunupan dhärranan maŋutji-ḻaw'maranharawnha dhuyuwnha djorraw'. 17 Bala walal goŋ-gurruparnydja nhanukal ŋunhiyin djorrany' ŋunhi djawarrkmirriwuŋun wukirriwuynydja Yitjayawuŋun.* Bala ŋayi ŋunhiyi dhoṯkunhawuynydja djorra' ḻapmaraŋala, bala ŋayi maḻŋ'maraŋalnydja ŋunhin dhäruktja ŋunhi gan waŋan bitjarra gam',
18 “Walŋamirrnydja+ Birrimbirr Garraywuny dhuwanna ŋarrakala,
bili Garrayyu ŋunhi ŋarranhany djarr'yurr;
ŋayipi yan ŋunhi ŋarranhany djuy'yurr,
ŋarra dhu marrtjin, ga lakaraman, dhuwaliyin ŋunhi ŋamakurrnha dhäwu
yolŋuwalnha walalaŋgal ŋurruwuykmirriwala.
Ŋayi ŋunhi ŋarranhany djuy'yurr ŋurikiwurruŋgalnydja ŋunhi yolŋuwal walalaŋgal
ŋunhi walal ga nhina garrpinamirriŋur romŋur,
märr dhu ŋarra lakaraman walalaŋgal
ŋunhi ŋayiny Garrayyuny walalany bilin dhawaṯmaraŋala.
Ga bulu ŋayi ŋarrany djuy'yurr bambaymirriwal yolŋuwal walalaŋgal,
märr ŋarra walalany dhu maŋutjimirriyaman.
Ga bulu ŋayi ŋarrany djuy'yurr ŋurikiwurruŋgal
ŋunhi walal ga nhina baku-ŋayathanhamirriŋur romŋur,
märr ŋarra dhu dhawaṯmaraman walalany beŋuryiny ŋunhi garrpinamirriŋurnydja romŋur.
19 Yo. Ga bulu ŋayi ŋarrany djuy'yurr
bukmakkala yan yolŋuwal walalaŋgal dhäwuwnha lakaranharaw,
bili dhuwanna ŋunhi waluny ŋayi dhu Garrayyuny marrtji walŋakuman
ŋunhiwurrunhany ŋunhi nhanŋuwuynydja yolŋuny walalany.”
Ga dhuwaliyiny ŋunhi dhäruk ŋayi Djesuy maŋutji-ḻaw'maraŋal beŋura ŋunhi ŋäthiliŋuŋur djorra'ŋur, Yitjayawuŋun wukirriwuy.
20 Ga ŋunhi nhakun ŋayi dhawar'yurrnydja djorra'ŋurnydja maŋutji-ḻaw'maranhaŋur, bala ŋayi ŋunhi djorrany' dhoṯkuŋala, bala gurrupara roŋanmaraŋala ŋurikala yolŋuwal ŋunhi ŋayi ŋuli ga djäga ŋurikiyi djorraw' malaŋuw. Bala ŋayi nhinanan. Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋala ŋanya, galkurra manapar walal gan nhanŋu waŋanharawnha. 21 Bala ŋayipiny Djesuny waŋanan walalaŋgal bitjarra, “Dhuwaliyiny dhäruk ŋunhi nhuma ŋäkul maŋutji-ḻaw'maranhawuy beŋur yan God-Waŋarrwal djorra'ŋur, ga dhuwaliyin ŋunhi yuwalknha yan maḻŋ'thurrnydja dhiyala nhumalaŋgala gäthurnydja. Bili dhiyaŋiyiny ga dhäwuy lakaram ŋarranhan.”
22 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal bukmakthun ŋäkulnydja ŋanya ṉirr'yurra, märr-maŋmaŋdhurra bitjarra dhärukkun nhanŋu bala walal gan dhä-birrka'yunminan, “Nhaka dhuwandja ŋayi gan buŋgawayaŋala waŋan. Yol bili ŋayi ŋunha, ŋunhi Djawutjipku* gäthu'mirriŋu muka?” bitjarr.
23 Ga ŋayiny Djesuny walalaŋ buku-bakmaraŋal bitjarr, “Wiripuny mak nhuma dhu ŋunhi waŋa ŋarrakuny bitjanna, ‘Way marrŋgitj, ŋathil ḏukmaranhamirr nhunapinya nhe. Napurrnydja nhuna gan dhuwal ŋäkul ŋunhi nhe gan djäma yindiy ganydjarryu ŋunhalnydja Gapuniyamdja* wäŋaŋur. Gatjuy mak, biyakiyi bili djäma dhiyalnydja nhokiyingalnydja nhe wäŋaŋur.’ Bitjanna nhuma dhu ŋunhi wiripuny waŋa. 24 Yuwalknha yan ŋarra dhu dhuwandja nhumalaŋ lakaram. Ŋuli ŋayi dhu yolŋu djawarrkmirr marrtji nhanukiyingalnydja ŋayi wäŋalil, ga walalnydja dhu ŋunhi nhanŋuwuynydja yolŋu walal yakan gumurr-ŋamathirr nhanŋu, ga yakan walal dhu ŋunhi nhanukuŋ dhäwuny märram. 25 Ŋäkun walal ŋarrany. Ŋäthil be baman' balanyamirriy waluy ŋunhi gan Yilaydja* nhinan, dhuwandja gan wäŋa dhärran baṉḏanynha, räwaknha ga ŋathamiriwnha, bili wiyinnha gan dhuwal wäŋany dhärran waltjaṉmiriwnha, ḻurrkun'nha dhuŋgarrany. Ga dharrwa gan miyalkkurruwurr buku-gurthapuy mala nhinan ŋunhiliyi wäŋaŋur Yitjural,* balanyamirriyyiny. 26 Yurr ŋayiny ŋunhi God-Waŋarryuny yaka djuy'yunna ŋanya Yilaydjanhany ŋula yolkalnydja miyalkkal wäŋa-Yitjuralpuywalnydja, djuy'yurrnydja ŋayi ŋanya ŋunhi balan bitjarra mulkuruwala miyalkkal, ŋunhi ŋayi gan nhinan ŋunhala Djarapatnha* wäŋaŋur, makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Djäydan.* Ga ŋayiny nhanŋu ŋunhiyiny miyalk mulkuruny gumurr-ŋamathinan yan. 27 Ga balanyamirriy waluy ŋunhi ŋayi gan djawarrkmirr yolŋu yäku Yilaydja* nhinan, ga dharrwa gan ŋunhi mirithirr Yitjuralnydja mala yolŋu walal burakin burrunhdhiyay'nha balanyamirriyyiny. Yurr bäyŋun ŋunhi ŋula waŋgany yolŋu baḏarraŋdhinyany beŋuryiny rerriŋur, ŋany waŋganynha yan yolŋu mulkurun ḏirramu yäku Naymannha* yan baḏarraŋdhinany ŋunhiliyiny wäŋaŋur, ŋunhi ŋayi ŋunhiyiny yolŋu wiripuŋuwuynha, wäŋapuy makarrpuy Djiriyapuynha.”* Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja.
28 Ga ŋuriŋiyiny dhärukthuny nhanukal Djesuwalnydja walalanhany ŋunhi ŋoynha dharpuŋal, bala walal gan bukmaknha ŋunhiliny ŋunhi Djuw malawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirriŋurnydja buṉbuŋur ŋaramurryinan nhanŋuny mirithinan yan dhika. Yakan walal ga ŋunhi buluny djälthin dhäwuwnydja buthuru-bitjunaraw. 29 Ga dhunupan walal ŋunhi dhärranany bala walal ŋanya ŋayathaŋala yan bala marrtjin warryu'-warryurra ŋanya beŋuryiny ŋunhi buṉbuŋur balan bitjarra bukulila wäŋalil, ŋunhi marrtjin bala' malany dhärra'-dharran, walal balaŋ ŋanya ḏur'yunan rakunygunhan ŋunhiliyin bukuŋura. 30 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny bilyurr, bala yan djartjaryurra ṉapuŋga'wurra walalaŋgalaŋuwurr marrtjinan ŋayi wiripuŋulila wäŋalil.
Yolŋuny ḏirramuny gan ŋayathaŋal yätjkurruy birrimbirryu
A man with an evil spirit
Luk 4.31-37
(Mäk 1.21-28)
31 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi, bala ŋayi Djesuny marrtjinan ga yan bili ga bunanany ŋayi Gapuniyamnha* wäŋaŋur, makarrŋurnydja Galalin* wäŋaŋur. Ga balanyamirriyyiny ŋunhi Nhinanhamirriynydja waluy ŋayi marrtjinan ŋunhiwilin buṉbulila buku-ḻuŋ'thunamirrilila, ga ŋunhiliyin ŋayi gan ŋunhi marŋgikuŋalnydja yolŋunhany walalany. 32 Ga walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal mirithinan yan buthuru-bitjurrnydja, ganyim'thurra manapar bitjarr, bili ŋayi gan ŋunhi waŋanany dhärukthuny ganydjarrmirriynha. 33 Ga ŋunhiliyi gan Djuw malawal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur yolŋu nhinan ḏirramu yätjkurr birrimbirrmirr. Bala yan ŋayi ŋunhiyi birrimbirrnydja waŋanan nhanukal ŋurikalyiny ḏirramuwalnydja dhärukkurra, yurr mirithinan ŋayi ŋunhi waŋanany yatjurra bitjarrnha, 34 “Way Djesu, wäŋa-Nätjuritjpuy!* Nhaltjanna nhe dhu napurruny dhuwal yulŋuny? Nheny dhuwal räli marrtjin, nhe dhu napurruny baḏuwaḏuyuna muka? Ŋarrany dhuwal nhuŋu marŋgi, nheny dhuwal ŋunhiyin dhäwu-gänhamirra yolŋu, djuy'yunawuynha God-Waŋarrwuŋun beŋura djiwarr'ŋura.”
35 Bala ŋayiny Djesuny dhunupan waŋanan ŋurikiyiny yätjkurruwnydja birrimbirrwu bitjarra, “Mukthurra ma' waŋanhamiriwnha! Gatjuy dhawaṯthurra dhiyakalnydja yolŋuwal rumbalŋur,” bitjarr. Bala ŋayi ŋuriŋiyi birrimbirryuny ŋurrkaŋalnydja ŋunhi ḏirramunhany gumurrlila yan walalaŋgal, bala yan waṉḏinan dhawaṯthurra. Yurr ŋayi ŋunhiyi ḏirramuny yakan ŋula burakinyany nhanukuŋ ŋurrkanhawuynydja.
36 Bala walalnydja gan ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋalnydja ganyim'thurra, ga waŋanhaminany walal gan ŋunhi bitjanminan, “Way nhän dhuwandja? Yuṯan ganydjarr muka? Waŋany ŋayi ga dhuwal dhärukthuny ganydjarrmirriynha ŋurukuny yätjkurruwnydja birrimbirrwu malaŋuw, ga walalnydja ga ŋunha dhäruktja ŋanya märraman yan, bala dhunupan yan dhawa-yawaṯthunna.” 37 Ga dhäwuny' gan ŋunhi ḻatjuwarr'yurra Djesuwalaŋuwuynydja, warrpam'nha ŋunhi wäŋany ŋarakany Galaliny ŋayathaŋala.
Djesuy gan walŋakuŋal dharrwany yolŋuny walalany
Jesus healed many people
Luk 4.38-41
(Mathuyu 8.14-17; Mäk 1.29-34)
38 Yo. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny Djuw-malawnydja buku-ḻuŋ'maranhamirrnydja buṉbu, bala ŋayi marrtjinany Djäymangala* wäŋalil. Ga ŋunhiliyi bala'ŋur gan ŋorran rerrimirr miyalk, yurr ŋayi ŋunhi mukul'mirriŋu rumaru' nhanŋu Djäymangu. Ga rirrikthurrnydja ŋayi gan ŋunhi gorrmur'yu rerriynydja. Bala walal waŋanan ŋanya Djesunhany bitjarra, “Way buku-djulŋi, ŋathil guŋga'yurr ŋanya go.” 39 Ga ŋayiny ŋunhi Djesuny marrtjin, bala yan dhärranan nhanukal galkin, ga dhunupan ŋayi waŋanan nhanukal ŋaŋ'ŋaŋ'thurra yarrkmaraŋala ŋunhiyi gorrmur'nhany rerriny. Bala yan dhunupan nhakun ŋuriŋiyi rerriynydja ŋanya ganarrthaŋala, bala ŋayi yan ḏäwalayinan. Ga dhunupan ŋayi ŋunhi miyalktja rur'yurra, bala galŋarrarrayurra ŋathawnha walalaŋgalaŋaw, ga djägan ŋayi gan walalaŋ, ŋathan walalany gurrupar.
40 Ga dhäŋur walu-gärrinyaŋurnydja, bala walalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal dharrwaynha marrtjin gäŋa'-gaŋal rerrimirrinhany walalany, ḻundu'mirriŋunhany walalaŋguwuy walal balan nhanukala Djesuwala, yurr dharrwan mirithirra ŋunhiyi yolŋuny walal. Ga rerriny mala walalaŋ ŋunhi barrkuwatj walal gan ŋayathaŋal. Bala ŋayi Djesuny marrtjin goŋ-ŋal'yurra walalaŋgal waŋga'-waŋganygala yan, bala walal marrtjin walŋathinan bukmaknha. 41 Ga märr dharrwawala ŋayi gan ŋunhi yolŋuwalnydja walalaŋgal wakinŋunhany birrimbirrnha mala dhawaṯmaraŋal, yurr dhä-rirrakaymirra gan ŋunhi dhawaṯthurrnydja. Ga yatjurrnydja walal marrtjin ŋunhi bitjarra, “Nheny dhuwal Gäthu'mirriŋu God-Waŋarrwu muka?” Bala dhunupan ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja waŋanan dhäruk-mukmaraŋala walalany ŋunhiyi birrimbirrnhany mala, märr walal yakan lakaranhany ŋanya ŋunhi yolŋuwalnydja walalaŋgal, bili walalnydja ŋunhiwurryiny yätjkurrnydja mala birrimbirr marŋgithinan yan nhanŋuny Djesuwnydja, ŋunhi ŋayiny ŋunhiyin Walŋakunhamirra yolŋu beŋura God-Waŋarrwuŋun, yäku Maŋutji-dhunupayanhawuynha.*
Djesuynydja gan dhäwun lakaraŋal buku-ḻuŋ'thunamirriŋura buṉbuŋur malaŋuŋur
Jesus preached in the synagogues
Luk 4.42-44
(Mäk 1.35-39)
42 Ga ŋunhi wiripuny walu djaḏaw'yurr, bala ŋayi Djesuynydja ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, ga marrtjinany ŋayi ŋunhi balan bitjarra gänaŋulila wäŋalilnydja. Ga ŋunhiliyiny banydji wäŋaŋurnydja walalnydja gan ŋunhi yolŋuny walal ḻarruŋala nhanŋu, ga yan bili ga maḻŋ'maraŋal yan walal ŋanya. Bala walal waŋanan nhanukal bitjarra, “Way, nhämirr nhe ŋuli gi dhuwal nhini dhiyala banydjin ŋanapurruŋgala?” 43 Ga ŋayiny walalaŋ bitjarr waŋan, “Dhuwal, ŋarrany dhu ga dhuwal lakaraman ŋunhi manymaknha dhäwu Godkalaŋuwuynha rombuy, bawalamirriŋura wäŋaŋur malaŋuŋur, bili dhiyakiyi muka ŋarrany ŋayi ŋunhi God-Waŋarryuny djuy'yurr räliny.”
44 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi gan marrtjinan wäŋakurra malaŋuwurr, dhäwun' marrtjin lakaraŋal birrŋ'maraŋala ŋunhilin ŋunhi Djuw malawalnha buku-ḻuŋ'maranhamirriŋura buṉbuŋur mala, ŋunhiliyiny makarrŋur Djudiyany.
* 4:1 Jordan + 4:4 Deuteronomy 8.3 + 4:10 Psalm 91.11-12 + 4:12 Deuteronomy 6.16 * 4:14 Galilee * 4:16 Nazareth * 4:17 Isaiah + 4:18 Isaiah 61.1-2 * 4:22 Joseph * 4:23 Capernaum * 4:25 Elijah; Israel * 4:26 Zarephath; Sidon * 4:27 Elisha; Naaman; Syria * 4:31 Capernaum; Galilee * 4:34 Nazareth * 4:38 Simon * 4:41 Messiah