Injili ya Yesu Mwaiandikilwe na Luka
Luka
Kilongolyo.
Wammatu'mbi' waupendilwe,
Amani ibe pamope na we!
Kitabu saukikamwa nga Abali Inannoga ya Yesu Kilisitu (nga yu', Isa Almasihi) kati mwaiandikilwe na mwanamasi' wake Luka. Igalambulilwe bu'ka ku Kiyunani sa kwai'mbu' no isa ku Kimatu'mbi' kwa kunnyangatiya mwenga. Lakini kwa mwanjaa Kimatu'mbi' sai kinaandikilwali wiso mpaka nambi'yambi', ngatupalikwa tusikisane li'nga tutange mu'lu' mwoandika Kimatu'mbi'.
Patupala andika, tutumbwa wi'ti' awanikiya makowe ga.
Nnongelo.
Tukwipwi panga Kimatu'mbi' kibi na milongelo yambone Kiwolo, Kiki'si', Kimbombwe, Kimapu'ngu'ti' na Kimabanda sakilongelelwa ku Somanga. Mukitabu si' mulu'a kukibona muno Kimatu'mbi' sa Kiwolo, kwa mwanjaa aandiki bake babu'ka ku Nandete.
Kwa nyo, tusawi andika nnongelo wa pandu pamo, kwo yogopa yangabana milongelo mukitabu simo. Na mana tuyangabine milongelo yambone tulu'e kwapeya tabu balu' bandu babaiyi'gana soma Kimatu'mbi'.
Tusawi nnongelo wa Kiwolo, kwenda ipalikwa soma makowe ga kati mwagaandikilwe lili! Kwa nyo, mana wibweni iandikilwe “nsese” wendakombwa soma “ncheche.” “Kasako” wendakombwa soma “kachako.” Ata kwa milongelo ya Kingelesa na Kialabu', ipi'nga ibi'li' isoma likowe limo kwa milongelo mbali'mbali'.
Elufi.
Kimatu'mbi' na Kiswaili ilandanali. Kimatu'mbi' kibi na elufi saba, Kiswaili kibi na elufi tano. Tuandike elufi ya sita na ya saba kati nnyanya, i' na u'. Kwa nyo lipinga (yai) na lipi'nga (kundi), buya (kurudi) na bu'ya (kuondoa).
Kimatu'mbi' kipu'ngwi elufi yansima kati elufi - d, f, j, r, v, na z. Patupalikwe andika maina ga pandu na bandu mu Bibilia, twapatike tabu kugaandika wiso. Kati Helode, Kimatu'mbi' tupeandika Elole! Kwa nyo, twamuite kugaandika maina kati mwagaandikilwe mu Bibilia ya Kiswaili, li'nga gatanganikwe.
Tuu'bi'lya panga mulu'a yaliwa kwo soma kitabu si'no, kwa mwanjaa ayi' u'mo ya kakape ya Nkosopoli na Masiya witu Yesu Kilisitu. Kai', tulu'ba mutusami kwa gano gagapangike, manaitei inogelili kwa bandu boti, au salu'a nonopa kukisoma, mana ubile na likowe lyolyoti lyo yongeya mukitabu si'no utubakie tubi'ke wiso.
Tupanga kasi yi'no kwa utukupu wa mwene Nnu'ngu'. Kati mwaibaya Bibilia, “Mumwegeli Nnu'ngu' na ywembe alu'a kumwegelya mwenga.” (Yakobi 4:8) Usome, ulu'a kummona.
Timos MacSaveny,
Charles Saidi Mbonde,
Maria Kasian Kikali,
Lightness Halidi Mbonde.
Kilongolyo sa Luka
Injili kati mwaiandikilwe na Luka na sembe so nga kitabu simo sa yi'lu' itabu nsese ya Lilagano Lyayambi' lyaliawanikiya maisa ga Yesu Kilisitu. Kwa kila simo ya ayo itabu ikemelwa “Injili” liyi'gi'yo lyalilombolya “Abali inannoga.” Ayi' ngaitabu yaiandikilwe bu'ka pa kiwo sa Yesu, na yembe nga Matei, Maluko, Luka na Yoani. Luka anaandikali mayaulyo ga maisa ga Yesu bai, ila aandike na makowe ga banamasi' ba Yesu gabagapangike bu'ka waa na uyu'ki wake. Kitabu so, kikemelwa Matendo ga Mitume. Ntu'pu' ywatangite lisu'ba lyayaandikilwe Injili kati mwaiandikilwe na Luka, wala pandu payaandikilwe. Asomi baingi bayi'ki'tyana panga yaandikilwe mu mwaka 70 bu'ka belekwa Yesu Kilisitu.
Mwandiki wake aai Luka ywaai nng'anga. Upundi wa uwandiki wake na mwaitumile luga yabonekine panga aai mundu mwene ilimu. Luka apalike andika kwo awanikiya wisowiso maisa ga Yesu kwo yaulya kati mwagapitile li'nga bi'ngi' bapwailike pabasoma (Luka 1:1-3). Luka aai Nnyahudi lili (Akolosai 4:10-14), aandike kwa upundi li'nga ata balu' babaai Ayahudi lili batange likowe li'no lilaya mpu'la mwaawanikiya makowe ga Kiyahudi (Luka 1:8).
Injili kati mwaiandikilwe na Luka nga kitabu sakilandana na itabu ya Matei na Maluko kwa mwanjaa itabu yi'no iyaulya makowe gagalu'galu' gagalandine. Kati ya itabu yi'no itatu, kitabu sa Luka kisake ngasakiyaulya makowe go belekwa kwa Yoani Ywabatisage kwo kondea, Luka akong'ondelya nsama (Luka 3:3, 11:4, 17:3-4, 23:34) na malu'byo (3:21, 5:16, 6:12, 11:1-12, 22:32).
Mutasali
1. Musula ya 1:1-4 Luka apiya kilongolyo sa Injili yake no awana kwa ki'li' aiandike.
2. Bu'ka po awana makowe go belekwa kwa Yesu na mwabi'kilwe mwiso kwa lyengo. (Sula 1:5-4:13).
3. Mu Injili ngu'lu' yayiigalile (Sula 4:14-21:38) Luka ayaulya mengo gaapangite Yesu, muno mangelongelo gaapangite na makowe gayi'ganie.
4. Musula ibi'li' ya kuundi'la (22-24) ayaulya mwawile Yesu no yu'ka bu'ka kuuwi'li.
1
Mundumuko Topili, bandu baingi bakasine andika bu'kana na makowe galu' gagaapangike paminyo gitu. Bagaandike kati mwatubakiyilwe na balu' babaagabweni makowe go kagapaangika bu'ka patumbu, na babaalage Liyi'gi'yo lyo. Nanenga bu'kana no pekeseni makowe goti bu'ka patumbu, niibweni nikwandiki wa mundumuko kwa kindonda, li'nga na wenga, wiloli wamwene, kakape ya makowe galu' goyi'ganilwe.
Lilagano lyo belekwa kwa Yoani
Masu'ba ga Helode, nkulungwa wa Yudea, kwai na mpi'ndo wa dini ywakemelwage Zakalia, ywabile mukipi'nga sa upi'ndo wa dini wa Abiya. Nnyumbowe akemelwage Elisabeti, nembe aabile mukipi'nga sa lukolo lwa Aluni. Boti abi'li' baai apeleteu kwa Nnu'ngu', batamage kwo bi'ngi'ya goti gaalagi Nnu'ngu' wangali laumilwa. Lakini, baabile banapapali mwana, mwanjaa Elisabeti aai ntonga na boti abi'li' baai agoi muno.
Paliikite lisu'ba lyake lyo panga lyengo lya upi'ndo wa dini palua lwa nyumba ya Nnu'ngu', Zakalia asaulilwe na bandu kati mwaibile tabia yo yingya mu Nyumba ya Nnu'ngu' li'nga auye ubani. 10 Kipi'nga sa bandu baamesekine palua kabasali, ku'no Zakalia kauya ubani. 11 Amo nnyumba, ngampitya malaika ywa Nnu'ngu', ywayi'mi kumalyo wa kibi'ki'lyo so ukiya ubani. 12 Paamweni, Zakalia aapatike ndele no yogopa. 13 Lakini malaika ywa Nnu'ngu' ngammakia, “Wa Zakalia we, kaneuyogope, mwanjaa gonnu'bite Nnu'ngu' akuyu'wine, nnyumbogo Elisabeti alu'a kupapya mwana nnalu'me, na lina lyake wantine Yoani. 14 Waalu'a napusika muno na bandu baingi baapanga si'li'ku'si'li'ku' kwa kitumbu so belekwa kwake. 15 Aalu'a panga wa mpu'ku'bi'la nnu'ngi' ya Nnu'ngu', aalu'a lobyali wi'mbi' wowoti, aalu'a twi'li'yi'lwa Loo Mpeleteu bu'ka mundumbo ya mau' bake. 16 Aalu'a kwagalambwa bandu baingi ba Isilaili, baamuyangani Nnu'ngu' wabe. 17 Alu'a kunnongolya Bwana, ku'no kalongoyelwa na makakala ga Loo Mpeleteu kati nnondoli ywa Nnu'ngu' Elia. Alu'a kwaawana akina tati' na bana babe, na kwigalambwa myoyo ya kimbu'ku'su' babe na malango kati mwabapanga bandu ba Nnu'ngu', bu'kapo ammi'ki wiso Bwana bandu bake.” 18 Zakalia ngammakia aywo malaika, “Kikowe saku' sakilu'a nipanga nenga niu'bi'li likowe li'? Nenga na nnyumbo wangu' twaboti tugoime.” 19 Malaika ngannyangwa, “Nenga na Gabulieli, na malaika ywaniyi'ma nnu'ngi' ya Nnu'ngu', nitumilwe nikubakie Abali Inannoga. 20 Pi'kania, mwanjaa ukana u'bi'lya makowe ganikubakia ulu'a galambuka panga wa bubu, walongelali mpaka gano ganikubakie gatimi.”
21 Apo bandu baakibweni kyukala kwa mwanjaa Zakalia aasi'li'ye pitya palua lwa Nyumba ya Nnu'ngu'. 22 Paapiti panja, akombwili longela nabo, yabonekine mpu'la kasabe, Zakalia aagabweni makowe gayambi' mu Nyumba ya Nnu'ngu', mwanjaa ywembe alongelage kwo langyalangya na moko.
23 Paliyomwike lyengo lyake lyo yi'mi'li'ka mu Nyumba ya Nnu'ngu', aabuyangani kaya. 24 Bu'kapo, nnyumbowe Elisabeti ngayi'ma ndumbo, ngayu'ba kasake kwa myei mitano kabaya, 25 “Ago ngagaanipangi Nnu'ngu', anibi'ki kiya na kunibu'ki'ya oni yo kotoka beleka yanaabile nayo, paminyo ga bandu.”
Lilagano lyo belekwa kwa Yesu
26 Pawikite mwei wa sita, malaika Gabulieli aatumilwe na Nnu'ngu' ayende kukilambo sakikemelwa Nasaleti, akwo ku Galilaya, 27 kwa mwi'nja yumo ywangalikuntanga nnalu'me ywakemelwage Malia, aakobekilwe na Yusupu bu'ka mulukolo lwa Daudi. 28 Malaika ngannyendelya na kummakia, “Uyumukage wenga wauyaliwite na Nnu'ngu', Nnu'ngu' abile pamope na wenga.”
29 Malia paayu'wine makowe go, ngaumpata ntenyo, no tumbwa gania, makowe ga galombolya namani? 30 Malaika ngammakia, “Malia, kaneuyogope, nnyino Nnu'ngu' akupendile. 31 Ulu'a yi'ma ndumbo, walu'a papa mwana nnalu'me, na lina lyake wantine Yesu. 32 Ywembe alu'a panga mpi'ndo na aakemelwa mwana wa Nnu'ngu' nku'lu'. Nnu'ngu' alu'a kumpeya kiti'gu' sa lenji bu'ka mulukolo lwa nkulungwa Daudi. 33 Kwa nyo, alu'a tawala lukolo lwa Yakobi milele na ukulungwa wake wayomokali.”
34 Malia ngannyangwa, “Ago kagapitya kwaku', nanenga nantangali nnalu'me?” 35 Malaika ngannyangwa, “Alu'a kuulukya Loo Mpeleteu, na uweso wa Nnu'ngu' Nku'lu' walu'a kwisilya kati kiwili. Kwa nyo, mwana ywaabelekwa alu'a kemelwa Mpeleteu mwana wa Nnu'ngu'. 36 Kai' utange, ata Elisabeti nnongogo, ywabammayage ntonga, ai na ndumbo ya myei sita ya mwana nnalu'me, na ywembe nng'oi. 37 Kwa nyo, makowe goti apanga Nnu'ngu'.” 38 Malia aabaite, “Nenga na mundu wa Nnu'ngu', nipangilwe kati mwobaike.” Wayomwi yangwa nyo, yu'lu' malaika ngabu'ka.
Malia antyangilya Elisabeti
39 Bu'ka pa masu'ba nsi'si', Malia aayabwi mwanja wa kiyu'ngu'ya mpaka kunni'ma waubile mwitu'mbi' ya ku Yudea. 40 Akwo, aayi'i kumpanga abali Elisabeti munyumba ya Zakalia. 41 Elisabeti paayu'wine lilobe lya Malia, mwana nnele mundumbo yake ngau'mbau'mba, nembe Elisabeti ngatwi'li'yi'lwa Loo Mpeleteu. 42 Ngalongela kwa lilobe liku'lu', “Uteyaliwa pi'ta alwawa boti, na ywolu'a kumpapa kwa ndumbo yobilenayo, ayaliwite. 43 Mwanjaa namani makowe maku'lu' kati ga kumbitya ne, ata mau' bake Bwana wangu' banisili? 44 Paniyu'wine lilobe lyako bai, kaunipanga abali, kaana kakabile nndumbo yangu' kaati u'mbau'mba kwo pulaika muno. 45 Nantali wenga wauu'bi'li panga galu' gaakubakie Nnu'ngu' galu'a pitya.”
Mwambo wa Malia kannumba Nnu'ngu'
46 Malia ngabaya,
“Mwoyo wangu' unnumba Nnu'ngu',
47 Na loo yangu' impulaikya Nnu'ngu', ywanikombwile.
48 Kwa mwanjaa, anninguli kwa liyo lya kiya, ntumisi ywake ywa nnyu'wa.
Kwa nyo, bu'ka nambi'yambi' bandu boti, balu'a nikema na ywayaliwite.
49 Kwa mwanjaa, Nnu'ngu' Mwene makakala, anipangi maku'lu',
lina lyake lipeleteu.
50 Kwabi'kya kiya balu' bandu babamwisimu,
lama bu'ka lubelekwo mpaka lubelekwo.
51 Apangite makowe maku'lu' kwa luboko lwake,
Aasengemwaniye bene mpyata mumyoyo yabe.
52 Aulwiye bene makakala bu'ka muiti'gu' yabe ya lenji,
na kwa katuya aki'ba.
53 Aayukutiye manogau bene njala,
na kwabu'ya moko gabule bene mali.
54 Annyangatiye ntumisi wake Isilaili,
aku'mbu'ki kiya sake.
55 Kati mwaalagi api'ndo bitu,
Bulaimu na lubelekwo lwake mpaka mwiso wa bwu'mi.”
56 Malia aatami na Elisabeti kwa myei itatu, no buyangania kasake. 57 Paikomile ndumbo yake, Elisabeti ngapapa mwana nnalu'me.
Belekwa kwa Yoani Ywabatisage
58 Alongobe na bandu, pabayu'wine makowe go panga Nnu'ngu' ami'kikiya muno, baanapusike pamope nakwe. 59 Paliikite lisu'ba lya nane, baatiisa li'nga kumwina mwana liku'mbi' na kuntina lina lya tati' bake Zakalia. 60 Mau' bake ngabakana, ngababaya, “Nyinyo lili, mbala akemelwe Yoani.”
61 Ngabammakia, “Mboni ntu'pu' mundu ywakemelwa lina lyo mulukolo lwinu?.” 62 Bai, ngabannaluya Zakalia kwo langyalangya bapate tanga panga apala mwana wake akemelwe nyai. 63 Nembe aalu'bite kibao so andika, aandike nnyanya, “Yoani nga lina lyake.” Boti baatisangala. 64 Popopo, nkano na lulimi lwa Zakalia ngaiyu'gu'li'lwa, ngalongela na kunnumba Nnu'ngu'. 65 Alongobe baayingililwe na bwoga pabagabweni makowe go, gaayu'wanike kila pandu muitu'mbi' ya Yudea. 66 Boti babaagayu'wine makowe go, baatigania mumyoyo yabe ku'no kababaya, “Mwana yu' alu'a panga mundu gani?” Maana, makakala ga Bwana gabile pamope nakwe.
Mwambo wa Zakalia
67 Zakalia tati' bake mwana, ngabatwi'li'yi'lwa na Loo Mpeleteu, ngabapiyite kilondwo si'.
68 “Akwi'yi'lwe Bwana Nnu'ngu' wa Isilaili!
Mwanjaa aatikwaisilya na kwakombwa bandu bake.
69 Atupei nkomboli ywa kutukombwa,
mmelekwa kwa lukolo lwa Daudi, ntumisi ywa Nnu'ngu'.
70 Mu'mu'lu'mu'lu' mwalongei bu'ka kwai'mbu',
kwa ndi'la ya alondoli bake apeleteu,
71 panga alu'a kutukombwa mmoko ga andumu bitu,
no bu'ka mumaboko ga boti babatusukwa.
72 Aabaite alu'a kwabi'kya kiya api'ndo bitu,
no ku'mbu'kya lilagano lyake lipeleteu.
73 Aalapi au'ku' bitu Bulaimu,
panga aalu'a tuyalya twenga.
74 Panga aatuyalya' atukosopoli, bu'ka mmoko ga andumu bitu,
tupate tumika wangali yogopa.
75 Kanetulemale myoyo na tubonekane twaatimya nnu'ngi' yake,
masu'ba goti ga bwu'mi witu.
76 Na wenga wa mwana wangu' walu'a kemelwa wannondoli wa Nnu'ngu' nku'lu',
waalu'a kunnongolya Bwana, kumpetulya ndi'la yake,
77 Wabakie bandu bake panga, aalu'a kwakosopolya,
kwo bu'yi'lwa masambi gabe.
78 Kwa kiya kiku'lu' sa Nnu'ngu' witu,
Atuumukulya bweya bu'ka kunani.
79 Na kwamulikya boti babatama mulubi'ndu' na kiwili sa kiwo,
alongoye nganjo yitu mundi'la ya amani.”
80 Mwana aatiku'la, no pata makakala ga mumwoyo. Aatami mulubele mpaka paisi boneka paminyo ga bandu ba Isilaili.