☰ Yeremiya 51
51
Babil toghruluq höküm — dawami
1 Perwerdigar mundaq deydu: — Mana, Men Babilni soqidighan hem «Leb-kamay»da turuwatqanlarni soqidighan bitchit qilghuchi shamalni qozghap chiqirimen; □
  ■ 2 Men Babilgha yat ademlerni ewetimen; ular uni soruwétidu, zéminini yer bilen yeksan qiliwétidu; uning béshigha külpet chüshken künide ular uninggha terep-tereptin qarshilishishqa kélidu. ■ 3 Uning oqyachilirigha kirichni tartqudek, ornidin turghuchilargha dubulgha-sawut kiygüdek purset bermenglar; uning yigitlirining héchqaysisini ayap qoymanglar; uning pütkül qoshunini bitchit qilinglar. 4 Kaldiylerning zéminida sanjilghanlar, kochilirida qilichlan’ghanlar yiqilsun! ■ 5 Chünki Israil yaki Yehudamu öz Xudasi teripidin, yeni samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar teripidin tashliwétilgen emes; chünki Babilning zémini Israildiki Muqeddes Bolghuchi aldida sadir qilghan gunah bilen tolghandur. 6  Barliq eller, Babil ichidin qéchinglar, öz jéninglarni élip beder qéchinglar! Uning qebihlikige chétilip qélip halak bolmanglar; chünki bu Perwerdigarning qisas alidighan waqtidur; U qilmishini öz béshigha qayturidu.□  ■
7 Babil Perwerdigarning qolidiki pütkül jahanni mest qilghuchi altun qedeh bolghan; eller uning sharibidin ichken; eller shuning bilen sarang bolup ketken. □  ■ 8 Babil tuyuqsiz yiqilip bitchit bolidu; uninggha ah-zar kötürünglar! Uning azabliri üchün tutiya élinglar; u belkim saqaytilarmikin?■
9 — «Biz Babilni saqaytmaqchiduq, lékin u saqaymidi; uningdin waz kéchip hemmimiz öz yurtimizgha qaytayli; chünki uning üstige chiqirilidighan höküm jazasi asman’gha taqiship, kökke yétidu».□  ■
10 — «Perwerdigar heqqaniyliqimizni barliqqa keltürgendur; kéleyli, Zionda Perwerdigar Xudayimizning qilghan ishini jakarlayli!»□
 
Perwerdigar Média qoshunlirigha, andin Babilgha söz qilidu
11 — Oqlarni uchlanglar! Qalqanlarni tutunglar! Perwerdigar Médianing padishahlirining rohini urghutti; chünki Uning niyiti Babilgha qarshidur, uni berbat qilish üchündur; bu Perwerdigarning qisasidur, yeni Uning ibadetxanisi üchün alghan qisasidur. ■ 12 Babilning sépillirigha qaritip jeng tughini kötürünglar; közetni téximu chingraq qilinglar, közetchilerni Babilni chöriditip septe turghuzunglar; böktürme qoyunglar; chünki Perwerdigar Babildikilerning jazasi toghruluq némilerni dégen bolsa, U shuni könglide pemlep, uni ada qilidu.
13 — I elwek sular üstide turghuchi, bayliqliri nurghun bolghuchi, ejiling yétip keldi, jéning ölchinip üzülüsh waqti toshti.
 
14 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Özi bilen qesem qilip: «Top-top chéketkilerdek Men séni ademler bilen toldurimen; ular séning üstüngdin ghelibe tentenilirini kötüridu» dédi.■
15 — U bolsa yer-zéminni küch-qudriti bilen yasap,
Alemni danaliqi bilen berpa qilip,
Asmanlarni eqil-parasiti bilen yayghuchidur;■
16 U awazini qoyuwetse, asmanlarda sular shawqunlaydu;
U yer chetliridin bulut-tumanlarni örlitidu;
U yamghurlargha chaqmaqlarni hemrah qilip békitidu,
Shamalni Öz xeziniliridin chiqiridu.■
17 Bu butpereslerning herbiri eqilsiz, bilimdin mehrumlardur;
Herbir zerger özi oyghan but teripidin shermendige qalidu;
Chünki uning quyma heykili yalghanchiliq,
Ularda héch tiniq yoqtur.
18 Ular bimenilerdur, mazaq obyéktidur;
Ularning üstige jazalinish waqti kelgende, ular yoqitilidu.
19 Yaqupning nésiwisi Bolghuchi bulardek emestur;
Chünki hemmini yasighuchi Shudur;
Israil bolsa Uning Öz mirasi bolghan qebilisidur;
Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Uning namidur.□  ■
 
Perwerdigar Israilgha söz qilidu
20 Sen Israil Méning görzem,
Méning jeng qoralimdursen;
Séning bilen Men ellerni bitchit qilimen,
Séning bilen padishahliqlarni tarmar qilimen;□
  ■
21 Séning bilen hem at hem at min’güchini bitchit qilimen;
Séning bilen hem jeng harwisi hem heydigüchisini bitchit qilimen;
22 Séning bilen hem er hem ayalni bitchit qilimen;
Séning bilen hem qéri hem yashlarni bitchit qilimen;
Séning bilen hem yigit hem qizni bitchit qilimen;
23 Séning bilen hem padichi hem qoy padisini bitchit qilimen;
Séning bilen hem déhqan hem boyunturuqqa qétilghan kalilirini bitchit qilimen;
Séning bilen hem waliylar hem hökümranlarni bitchit qilimen.
24 — Men köz aldinglarda Babilning hem barliq kaldiylerning Zionda qilghan barliq rezillikini öz béshigha chüshürüp yandurimen, — deydu Perwerdigar.
 
25 — Mana, Men sen Babilgha qarshimen, i pütkül yer yüzini halak qilghuchi tagh;
Men qolumni üstüngge sozup,
Séni tik yarlardin ghulitip,
Domilitip chüshürüp, séni köyüp tügigen bir yanar tagh qilimen, — deydu Perwerdigar.
26 Shuning bilen ular sendin bürjek chiqirish üchünmu tash tapalmaydu,
Yaki ul üchünmu héchyerdin tash tapalmaydu;
Chünki sen menggüge bir weyrane bolisen, — deydu Perwerdigar.
 
27 — Zéminda jeng tughini kötürünglar,
Eller arisida kanay chélinglar;
Babilgha jeng qilishqa ellerni teyyarlanglar;
Ararat, minni we Ashkinaz padishahliqlirini chaqirip yighinglar;
Uninggha hujum qilghuchi qoshunlargha bir serdar békitinglar;
Atlarni top-top chéketke léchinkiliridek zémin’gha türkümlep chiqiringlar;□
28 Uninggha jeng qilishqa ellerni teyyarlanglar,
— Médialiqlarning padishahliri, waliyliri we barliq hökümdarlirini, shundaqla u höküm sürgen zéminlarning barliq ademlirini teyyarlanglar! 29 Shuning bilen yer yüzi tewrinip azablinidu; chünki Perwerdigarning Babilgha qarshi baghlighan niyetliri, yeni Babilning zéminini héch adem turmaydighan chöl-bayawan qiliwétish niyiti emelge ashmay qalmaydu.
 
30 Babildiki palwanlar urushtin qol üzidu;
Ular qorghanlirida amalsiz olturidu;
Ularning dermani qalmaydu,
Ular ayallardek bolup qalidu;
Uning turalghulirigha ot qoyulidu;
Derwaza salasunliri sundurulidu.■
31 Yügürüp kéliwatqan bir chaparmen yene bir chaparmen’ge, bir xewerchi yene bir xewerchige Babil padishahining aldidila uchriship qélip uninggha: —
«Silining pütkül sheherliri u chettin bu chetkiche ishghal qilindi;
32 Derya kéchikliri igiliwélindi,
Qomushluqlar otta köydürüldi,
Palwanliri dekke-dükkige chüshüshti!»
— dep jakarlishidu.□
33 Chünki samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar — Israilning Xudasi mundaq deydu: —
Babilning qizi tekshilinip chingdilidighan waqti bolghan xamandek bésilidu;
Birdemdila, uning hosuli orulidighan waqti yétip bolidu!□
34-35 Zionda turghuchi qiz: — «Babil padishahi Néboqadnesar méni yutup,
Méni ghajilap ezgen;
U ichimni boshitilghan qachidek qilip qoyghan;
U ejdihadek méni yutup,
Özini nazu-németlirim bilen toyghuzghan,
Méni quruqdap pak-pakiz qiliwetken.
Manga, méning ténimge qilghan zorawanliqi Babilning béshigha chüshürülsun» — deydu,
We Yérusalém: «Méning qanlirim Kaldiyede turghuchilarning béshigha tökülsun» — deydu.□
36 Shunga Perwerdigar mundaq deydu: —
Mana, Men séning dewayingni soraymen,
Sen üchün qisas alimen;
Men uning déngizini qurutimen, buliqini qaghjiritimen.□  ■
37 Babil bolsa döwe-döwe xarabiler,
Chilbörilerning turalghusi bolidu;
Zémini ademni dehshet basidighan hem daim ush-ush qilinidighan obyékt bolidu,
Héch adem shu yerde turmaydu.
38 Ularning hemmisi yash shirlardek huwlishidu,
Arslanlardek bir-birige xiris qilishidu;□
39 Ularning keypiyati qizip ketkende, Men ulargha bir ziyapet teyyarlap qoyimenki, ularni mest qiliwétimen; shuning bilen ular yayrap-yashnap kétidu, — andin menggüge uyqugha gherq bolup, qaytidin héch oyghanmaydu, — deydu Perwerdigar. □ 40 Boghuzlashqa yétiligen qozilardek we bille yétilen’gen qochqarlar hem tékilerdek Men ularni boghuzlashqa chüshürimen.
 
41 Shéshaqning ishghal qilin’ghanliqigha qara!
Pütkül yer yüzining pexrining tutulghanliqigha qara!
Babilning eller arisida ademni dehshet basidighan obyékti bolghanliqigha qara!□  ■
42 Déngiz Babil üstidin örlep ketti;
U nurghunlighan dolqunlar bilen gherq boldi.□
43 Uning sheherliri ademni dehshet basidighan obyékt,
Qaghjiraq yer, bir chöl, héchkim turmaydighan zémin boldi;
Héchqandaq insan balisi qaytidin shu yerlerdin ötmeydu.
44 Men Babilda Belni jazalaymen;
Men uning aghzidin yutuwalghinini yanduriwalimen;
Eller qaytidin uninggha qarap éqip kélishmeydu;
Berheq, Babilning sépili ghulap kétidu. □
45 Uning otturisidin chiqinglar, i xelqim!
Herbiringlar Perwerdigarning qattiq ghezipidin öz jéninglarni élip beder qéchinglar!
46 Siler zéminda angliniwatqan pitne-ighwadin yürikinglarni su qilmanglar we qorqmanglar;
Bu yil bir pitne-ighwa, kéler yili yene bir pitne-ighwa chiqidu;
Zéminda zulum-zorawanliq partlaydu, hökümdarlar hökümdarlargha qarshi chiqidu.
47 Shunga mana, shu künler kéliduki,
Men Babildiki oyma mebudlarni jazalaymen;
Shuning bilen uning pütkül zémini xijaletke qaldurulidu,
Uningda öltürülgenler uning ichide yiqilidu;□
48 Shuning bilen asman we zémin we ularda bar bolghanlar Babil üstidin shadliqtin yangraydu;
Chünki shimaldin halak qilghuchilar uninggha jeng qilishqa kélidu — deydu Perwerdigar.
49 Babil tüpeylidin pütkül yer yüzidiki öltürülgenler yiqilghandek,
Babil Israilda öltürülgenler tüpeylidin Babil yiqilmay qalmaydu.□
50 Qilichtin qachqanlar, yiraq kétinglar, hayal bolmanglar;
Chet yerlerdin Perwerdigarni séghininglar,
Yérusalémni ésinglargha keltürünglar.□
51 «Biz xijaletke qalduq, chünki haqaretke uchriduq;
Shermendichiliktin yüzimiz töküldi;
Chünki yat ademler Perwerdigarning öyidiki muqeddes jaylargha bésip kirdi!».□
52 Shunga shu künler kéliduki, — deydu Perwerdigar,
— Men uningdiki oyma mebudlarni jazalaymen;
Uning pütkül zémini boyida yarilinip jan helqumida ingrishidu.
53 Babil asmanlargha kötürülgen bolsimu,
Uning yuqiri istihkam-qorghini mustehkemlen’gen bolsimu,
Lékin Méningdin uninggha halak qilghuchilar yétip baridighan boldi, — deydu Perwerdigar.
54 Babildin nale-peryadning awazi,
Kaldiylerning zéminidin zor halaketning sadasi kötürülidu.
55 Chünki Perwerdigar Babilni halak qilmaqchi bolidu;
U uningdin warang-churunglirini yoqitidu;
Sularning dolqunliri örkeshlewatqan sulardek sharqiraydu,
Ularning awazi shawqunlap kélidu.□
56 Chünki halak qilghuchi uninggha, yeni Babilgha jeng qilishqa kélidu,
Shuning bilen uning palwanliri esirge chüshidu;
Ularning oqyaliri sundurulidu;
Chünki Perwerdigar — qisaslar alghuchi Tengridur;
U yamanliqni yandurmay qalmaydu.
57 — Men uning emirliri, danishmenliri, waliyliri, hökümdarliri we palwanlirini mest qilimen;
Ular menggüge uxlaydu we qaytidin héch oyghanmaydu — deydu Padishah, — Nami samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar.
58 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar mundaq deydu: —
Babilning keng sépilliri yer bilen yeksan qilinidu,
Uning égiz derwaziliri pütünley köydürülidu;
Shuning bilen ellerning jan tikip tapqan méhniti bihude bolidu,
El-yurtlarning özlirining japaliq ejiri peqet otqa yéqilghu bolidu.□
 
59 Yehuda padishahi Zedekiya textke olturghan tötinchi yili, Babilgha barghinida Mahséyahning newrisi, Nériyaning oghli Séraya Zedekiyagha hemrah bolup barghan (Séraya bash ghojidar idi). Yeremiya peyghember uninggha söz tapilighan. □ 60 Yeremiya oram qeghezge Babilning béshigha chüshidighan barliq külpetlerni, — yeni Babil toghruluq pütüklük bu barliq sözlerni yazghanidi; 61 we Yeremiya Sérayagha mundaq dédi: — Sen Babilgha yétip barghanda, bu sözlerning hemmisini oqup chiqip we: —
62 «Perwerdigar, Sen bu jay toghruluq: — Men uni yeksan qilimenki, uningda héchkim, ne insan ne haywan turmaydighan, menggüge bir weyrane bolidu — dégensen» — deysen; 63 shundaq qilip bu yazmini oqup chiqqandin kéyin, uninggha tash téngip, Efrat deryasining otturisigha chörüwet, 64 we: «Men uning üstige chüshürmekchi bolghan külpetler tüpeylidin, Babil shu tashqa oxshashla gherq bolup qaytidin örlimeydu; ular halidin kétidu» — deysen.
Yeremiyaning sözliri mushu yerde tügidi.
 
 
□ 51:1 «Leb-kamay» — Kaldiyeni bir kinayilik «shifir» arqiliq körsitidu. Shifirni ipadilesh yoli bolsa, «Kaldiye» dégen sözning herbir herpini ibraniy tilining élipbe tertipi boyiche arqidin oqulghan herp bilen almashturushtin ibaret (mesilen, uyghur tilida bolsa, «a»ni «y» bilen, «e»ni «i» bilen almashturghan’gha oxshash). «Leb-kamay» dégen sözning özi ibraniy tilida «tetürchilik qilghanlarning qelbi», «asiyliq qilghanlarning qelbi» dégenni bildüridu, bu intayin kinayilik geptur. «Shamal» bolsa, belkim 2-ayette tilgha élin’ghan «yat ademler»ni körsitidu. ■ 51:1 Yer. 4:11 ■ 51:2 Yer. 4:11; 15:7 ■ 51:4 Yer. 49:26 □ 51:6 «Barliq eller, Babil ichidin qéchinglar, öz jéninglarni élip beder qéchinglar! ... chünki bu Perwerdigarning qisas alidighan waqtidur; U qilmishini öz béshigha qayturidu» — bezi alimlar bu sözler «barliq eller»ge emes, belki Israilgha éytilidu, dep qaraydu. 45-ayette ehwal shundaq bolidu, lékin bizningche mushu yerde Babilda herbir ellerge éytilidu. Chünki 9-ayette qachqanlar «hemmimiz öz yurtimizgha qaytayli» déyishidu. ■ 51:6 Yer. 50:8,15,28; Weh. 18:4 □ 51:7 «eller .... sarang bolup ketken» — belkim Babilning gunahigha chétilip, shuningdek jazasighimu chétilip qélip tolimu dekke-dükkige chüshidu. ■ 51:7 Weh. 18 ■ 51:8 Yesh. 21:9; Yer. 8:22; Weh. 14:8; 18:2 □ 51:9 «Biz Babilni saqaytmaqchiduq, lékin u saqaymidi; uningdin waz kéchip hemmimiz öz yurtimizgha qaytayli» — qarighanda bu sözler Babil arisida turghan yat ellerning éytidighan sözliri. «Uning üstige chiqirilidighan höküm jazasi asman’gha taqiship, kökke yétidu» dégenni, Xudaning jazalirini qozghighan, kona zamandiki Babil (babel)liqlar qurmaqchi bolghan «asman’gha taqishidighan» munar bilen sélishturush paydiliq ish bolidu. («Yar.» 11:1-9ni körüng). ■ 51:9 Yer. 46:11 □ 51:10 «Perwerdigar heqqaniyliqimizni barliqqa keltürgendur» — bezi alimlar bu sözni «Perwerdigar bizni qutquzup azad qilghandur» dep terjime qilidu. Lékin «tsedekah» (heqqaniyliq) Tewrattiki bashqa héch yerde shundaq menide tépilmaydu. Bizningche bu söz Israilning (hemmimizge oxshash) özining héchqandaq heqqaniyliqi bolmighachqa, Xuda ulargha heqqaniyliq élip kélidu, dégenni bildüridu. Bu ayettiki heqqaniliq özlikidin emes, belki Xudadin kélidu; «Perwerdigar Heqqaniyliqimizdur» — bu Mesih-Qutquzghuchining, shuningdek yéngi Yérusalémning bir namidur. 23:6ni hem 33:16ni körüng. «kéleyli, Zionda Perwerdigar Xudayimizning qilghan ishini jakarlayli!» — 9-ayettiki sözlerni kelgüside Babildin qachidighan yat eller éytidu; 10-ayettiki sözlerni shübhisizki, kelgüside Kanaan (Pelestin)gha qaytip kélidighan Israilning qaldisi éytidu. ■ 51:11 Yer. 46:4; 50:28 ■ 51:14 Am. 6:8 ■ 51:15 Yar. 1:1; Ayup 9:8; Zeb. 104:2; Yesh. 40:22; 44:24; 51:13; Yer. 10:12 ■ 51:16 Yer. 10:13 □ 51:19 «Yaqupning nésiwisi Bolghuchi...» — Yaqup mushu yerde Yaqup we uning ewladliri Israilnimu körsitidu. «Yaqupning nésiwisi» Xudaning Özidur, elwette. ■ 51:19 Yer. 10:16 □ 51:20 «Sen Israil Méning görzem, Méning jeng qoralimdursen; séning bilen Men ellerni bitchit qilimen, séning bilen padishahliqlarni tarmar qilimen...» — eyni tékistte peqet «Sen méning görzem...» déyilidu. Emdi Xudaning bu sözliri kimge éytilidu? Bezi alimlar (péillarni «ötken zaman»gha özgertip) Babilgha éytilghan, dep qaraydu. Bashqilar (kelgüside Babil impériyesini weyran qilidighan) Pars impériyesige éytilidu, dep qaraydu; biraq bizningche ular Israilning özige éytilidu (24-ayetni körüng). Bashqa peyghemberlerning sözliri boyichimu, axirqi zamanlarda Israil xelqi Xudaning bir jazalash qorali bolidu (mesilen, «Yesh.» 41:5, «Zek.» 12:7ni körüng). ■ 51:20 Yer. 50:23 □ 51:27 «chéketke léchinkiliri» — ibraniy tilida bu söz belkim chéketke léchinkisining ösüsh jeryanidiki eng ziyanliq basquchini körsitishi mumkin. ■ 51:30 Yer. 50:37 □ 51:32 «Derya kéchikliri igiliwélindi, qomushluqlar otta köydürüldi, palwanliri dekke-dükkige chüshüshti!» — dep jakarlishidu» — Babilning qandaq yol bilen ishghal qilin’ghanliqining tepsilatliri toghruluq «Qoshumche söz»imizni körüng. Pars qoshuni Efrat deryasining éqish yönilishini özgertiwétidu, derya qisqa waqit ichidila qurup kétidu. Parslar su yoq deryadin méngip sheherge kirdi. Shuning bilen sheher ichidiki «derya kéchikliri» birinchi bolup igiliwélindi. Sheher etrapidiki «qomushluqlarning köydürülüshi»din meqset sheherdin qachqanlargha yoshurun’ghudek jaylar bolmisun üchün idi. □ 51:33 «uning hosuli orulidighan waqti» — belkim ademliri we imaretliri yiqitilidighan, yeni uning jazalinish waqtini körsitidu. □ 51:34-35 «Babil padishahi Néboqadnesar méni yutup, méni ghajilap ezgen; ...manga, méning ténimge qilghan zorawanliqi Babilning béshigha chüshürülsun» — deydu, we Yérusalém: «Méning qanlirim Kaldiyede turghuchilarning béshigha tökülsun» — deydu — bu 34-35-ayettiki sözligüchi «Zionda turghuchi qiz» belkim «ademleshtürulgen» Yérusalémgha wekil kélidu. «manga, méning ténimge qilghan zorawanliqi..» — belkim Yérusalém we uning xelqini körsitidu. □ 51:36 «Mana, Men séning dewayingni soraymen, sen üchün qisas alimen; Men uning déngizini qurutimen, buliqini qaghjiritimen» — Pars qoshuni Babildin ötidighan Efrat deryasini qurutidu. Ular shu yol bilen sheherni ishghal qilidu. «Qoshumche söz»imizni körüng. ■ 51:36 Yer. 50:38 □ 51:38 «Ularning hemmisi yash shirlardek huwlishidu, arslanlardek bir-birige xiris qilishidu» — Babilliqlar haraqkeshlikidin atiqi chiqqanidi. Bu ayet belkim shularning mest bolup «shir keyp» bolghanliqini bildüridu. 39-ayetnimu körüng. Babilning padishahi Belshazar emir-wezirliri bilen bille mest bolghanda, shehiri bösülüp ishghal qilin’ghan («Dan.» 5-babni oqung). □ 51:39 «Ularning keypiyati qizip ketkende, Men ulargha bir ziyapet teyyarlap qoyimenki, ularni mest qiliwétimen; shuning bilen ular yayrap-yashnap kétidu, — andin menggüge uyqugha gherq bolup, qaytidin héch oyghanmaydu» — bu bésharetning emelge ashurulushini yene «Dan.» 5-babta körüng. □ 51:41 «Shéshaqning ishghal qilin’ghanliqigha qara» — «Shéshaq» Babilni körsitidighan hejwiy, kinayilik bir isim. 25:26tiki izahatni körüng. ■ 51:41 Yesh. 13:19; Yer. 25:26 □ 51:42 «déngiz ... dolqunlar...» — Tewrat-injilda köp waqitlarda simwol süpitide top-top qoshunlarni körsitidu. □ 51:44 «men Babilda Belni jazalaymen» — «Bel» — (yaki «Marduk») Babilning eng muhim buti. □ 51:47 «...Shuning bilen uning pütkül zémini xijaletke qaldurulidu, uningda öltürülgenler uning ichide yiqilidu» — démek, Babil xelqi zéminidin héch qachalmaydighan bolidu. □ 51:49 «Babil tüpeylidin pütkül yer yüzidiki öltürülgenler yiqilghandek, Babil Israilda öltürülgenler tüpeylidin Babil yiqilmay qalmaydu» — ayettiki eyni ibraniy tékistni chüshinish tes. Oqurmenler bashqa terjimilerni uchritishi mumkin. Lékin omumiy menisi choqum terjimimizdek bolushi kérek. □ 51:50 «Qilichtin qachqanlar, yiraq kétinglar, hayal bolmanglar; chet yerlerdin Perwerdigarni séghininglar, Yérusalémni ésinglargha keltürünglar» — éniqki, bu sözler Babilda sürgün bolghan Israillargha éytilidu. □ 51:51 «Biz xijaletke qalduq, chünki haqaretke uchriduq; ...chünki yat ademler Perwerdigarning öyidiki muqeddes jaylargha bésip kirdi!» — shübhisizki, bu sözler Babilda sürgün bolghanlarning qayghurup éytidighanliri bolidu. □ 51:55 «...sularning dolqunliri örkeshlewatqan sulardek sharqiraydu, ularning awazi shawqunlap kélidu» — «sularning dolqunliri», «ularning awazi» bolsa belkim «halak qilghuchilar»ningki bolidu. Ular «déngiz»gha oxshitilghan (42-ayet); 56-ayet ularning herikitinimu körsitidu. □ 51:58 «Shuning bilen ellerning jan tikip tapqan méhniti bihude bolidu» — ellerning bikar ishligini, «japaliq ejiri» belkim zor sheher-impériye bolghan Babilni köp méhnet singdurup qurup chiqqanliqini körsitidu («Hab.» 2:13ni körüng). □ 51:59 «Nériyaning oghli Séraya Zedekiyagha hemrah bolup barghan (Séraya bash ghojidar idi),...» — Séraya Baruqning akisi yaki ukisi idi. 32:12de uning bowisi «Maaséyah» déyilidu.
☰