17
Dhuwandja ga lakaram yätjkurruwuy dhuwurrpuy
Teaching about sin
Luk 17.1-4
(Mathuyu 18.6-7,21-22; Mäk 9.42)
Bala ŋayi yan Djesuy lakaraŋalnha nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi malthunamirriw walalaŋ bitjarra, “Wiripuny dhu ŋunhi yolŋu bilyun yätjkurrulila ŋula yolkuŋ ŋunhi dharrwununhawuynydja, yurr nhanŋu dhu marin ŋurikiyiny yindin maḻŋ'thun, ŋunhi ŋayi ŋanya bilmaraŋal yätjkurrulil gäŋal. Bili God-Waŋarryuny dhu yuwalkkum yan dhä-gir'yun mirithirr yan ŋunhiyiny yolŋuny ŋunhi ŋayi ŋuli wiripuny yolŋuny galkirrinyamaram yätjkurrulil. Bala ŋayi dhu ŋunhiyiny yolŋu waŋan bitjanna, ‘Ye-e-e! Wanha balaŋ ŋarrany ŋula yolthu yolŋuy ŋurrkanha garrpinawuynha mayaŋ-guṉḏamirra balan gapulilnha ŋunhi dhulmulila, märr balaŋ ŋarra yakan bitjanayi djäma yätjkurr, bilmaranha yolŋunhany yätjkurrulilnydja,’ bitjanna dhu waŋa. Yurr biyakun djägan nhuŋuwuy nhe, märr nhe dhu yakan bilmaram ŋula yolnhany yolŋuny galkirrinyamaramany.”
“Yo. Ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy nhokal wäwa'mirriŋuy Garraywalaŋumirriy djäma ŋula nhäny yätjkurrnydja, gatjuy nheny ŋanya dhu ŋunhiyiny yolŋuny raypirri'yunna, ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi bilyundja beŋuryi yätjkurruŋurnydja, ga ŋunhiyiny nheny dhu dhunupan yan nhanŋu bäy-lakaraman. Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna ŋayaŋu-miḏikuman, buku-7-mirrnydja ŋuriŋiyiny bili yan waŋganydhu waluy. Ga ŋuli ŋayi dhu ga marrtjiny ga yan nhokal lakaranhamirrnydja dhu ga bitjanmirrnydja, ‘Way ŋarrany nhuŋu dhuwal mirithinan ḏämbu-goranany. Buku-djulŋi ŋathil ŋarraku bäy-lakaraŋ?’ bitjandja, ga nheny nhanŋu yan bäy-lakaraŋun.”
Märr-nhirrpanminyawuynha ga lakaram
Teaching about faith
Luk 17.5-6
Ga walalnydja ŋunhi 12-tja djuy'yunawuy mala waŋan nhanukal Garraywal bitjarr, “Garray, djäman ŋanapurruŋgal ŋayaŋulilnydja, märr napurr dhu märr-nhirrpanmirra yuwalkkuman nhokal.”
Ga ŋayiny Garraynydja waŋan bitjarr, “Ŋuli nhe gi yuwalktja dhärukku ŋarrakuny märr-yuwalkmirriyi, märr-dharaŋulnydja manapul ŋarrany, bäydhi ŋunhi nhuŋu märr-nhirrpanminyawuynydja nyumukuṉiny'tja balanyany nhakun ŋunhi genydjany' maŋutji, yurr nheny dhu ga ŋunhi djämany bitjanna bili yan mirithirrnydja nhanŋuwuynha yan God-Waŋarrwun ŋuriŋi bili yan nhokal märr-nhirrpanminyawuyyuny. Yo, bäydhi nhumalaŋ ŋunhi gumurr-ḏälnydja, nhumany dhu ga ŋunhi bitjanna bili djäman yan.”
Dhuwandja ga lakaram God-Waŋarrwun djämamirrinhan mala
Teaching about God's servants
Luk 17.7-10
Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal mayali'wurr dhäwu bitjarr gam', “Yo, bitjan bili ŋayi ŋuli ga walu-ŋupan yan nhokalnydja djämamirriy djäma yan ŋunhalnydja ŋunhi warraŋulnydja, yaw'yun ŋuli marrtji munatha', ga djäga ŋayi ŋuli ga warrakan'ku malaŋuw. Ga ŋunhi ŋayi ŋuli marrtji wäŋalilnydja roŋiyirr, ga nheny ŋuli ŋunhi buŋgawa'mirriŋuny nhanŋu nhaltjanna waŋa? ‘Dhipal nhini, bala ŋathan ḻuki!’ Bitjanna nheny ŋuli ŋunhi waŋa nhanŋu? Bäyŋu. Nhuŋu warray dhunupany waŋanharaw, bili ŋayiny ŋunhi nhuŋu djämamirr yan. Nhe ŋanya dhu ŋunhi waŋa bitjandja, ‘Ma', ŋatha ŋarraku ŋunhi ŋäthilmirriyaŋ, bala gäŋun rälin dhipala, ŋarra ŋathil dhu ḻuka ŋurruŋuny, ga nheny dhu djäma ŋarraku. Ga dhäŋur beŋuryiny ŋarrakalnydja, bala nheny dhu yurrnha ḻuka.’ Bitjan nhe dhu ŋunhi buŋgawa'mirriŋuny waŋa. Yakan nhe ŋuli ŋunhi buku-gurrpulnydja nhuŋuwuy nhe djämamirrinhany yolŋuny, ŋunhi ŋayi nhuna ŋuli ga dhäruktja nhuna märram? … bili ŋunhiyiny nhanŋu muka djäma. 10 Yo. Ga nhumany dhuwal balanyayi muka bili God-Waŋarrwuyi yan djämamirr mala. Gatjuy djämany gi ŋamathaŋun yan nhanŋuwuynha, ga dhäruktja ŋanya gi märraŋun yan. Yaka warray gi biyakuny bili gatjpu'yurr ŋurikiny ŋunhi wiripuwurruŋgalaŋawnydja yolŋuw walalaŋ buku-gurrpanawuywu ga märr-yiŋgathinyawuywu. Nheny dhu nhepi yan gäna lakaranhamirr nhunapinya nhe God-Waŋarrwal biyak gam', ‘Ŋarrany dhuwal nhuŋuwuynha yan djämamirr, ŋarrapiny dhu dhuwal nyumukuṉiny'kunhamirra. Dhäruktja ŋarra nhuna dhu ga dhuwal märraman, bala dhunupan yan djämamirriyaman, bili dhuwaliyin ŋunhi dhunupany ŋarraku djämaw balanyarawyin.’ ”
Djesuy ḏukmaraŋal 10-nha burrpuymirriny yolŋuny walalany
Jesus healed ten lepers
Luk 17.11-19
11 Djesuny gan baḏak yan marrtjin dhukarr-ŋupar balan bitjarra Djurutjalamlila,* yurr marrtjinany ŋayi gan ŋunhi ŋuliwitjarra dhukarrkurrnydja, ŋunhi Djamariyapuyyu* wäŋay ga Galalipuyyu* wäŋay ṉapuŋga'yaŋal ŋunhiyi dhukarrnhany.
12 Ga ŋunhi ŋayi marrtjin bukuy-märraŋal waŋganynhan wäŋany ŋunhiyin, ga walalnydja bäy nhäŋal ŋanya 10-dhuny yolŋuy walal burrunhdhiya'mirriynydja mala, yurr walal gan ŋunhi dhärra'-dharranany märr barrku. 13 Bala walal wäthurrnydja mirithinan bitjarr, “Djesu! Buŋgawa! Wuyurr ŋanapurruŋ go!” bitjarr.
14 Bala ŋayi Djesuynydja nhäŋalnha walalany, ga waŋan bitjarra, “Gatjuy marrtjin walal balan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, bala nhuma dhu ŋunhi ŋunhiliyin milkunhamirra ŋurikalnha yolŋuwal walalaŋgal djirrikaymirriwalnha mala, märr walalnha dhu nhumalany nhäma'-nhämany, bala walal dhu lakaramany nhumalany baḏarraŋdhinyawuynha.”
Ga dhunupan ŋunhiwurryiny 10-dja burrpuymirrnydja walal marrtjinan, ga ŋunhi walal marrtjin wäŋgaŋalnydja dhukarr-ŋuparnydja, bala ŋunhiliyin walal marrtjin baḏarraŋdhinany djetjimiriwyinany dhukarrŋur yänan. 15 Ga ŋayiny waŋganydja yolŋu ŋunhiyi burrpuymirrnydja nhänhamin ŋanyapinya ŋayi manymakthinyawuynha, bala ŋayi yan yatjurra bitjarr, “Way, baḏarraŋnha dhuwal ŋarrany?” bitjarr. Ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi bilyurrnydja, bala waṉḏinan roŋiyinan balayi Djesuwalyi. Yurr waṉḏinany ŋayi gan ŋunhi dhä-rirrakaymirra dhikan, wokthurrnydja manapar God-Waŋarrwun. 16 Ga ŋunhi nhakun ŋayi bunanany nhanŋu, bala ŋayi nhakun dhunupan yan ŋurrkanhaminan nhanukal ḻukulila Djesuwalnydja, buku-gurrpara ŋayi manapar ŋanya. Ga ŋunhiyiny yolŋu Djamaritin* balanya bäpurru, yaka Djuw malany.
17 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanukal bitjarrnha, “Way, 10 muka balaŋ ŋunhi yolŋuny baḏarraŋdhinya. Ga wanhan ŋunhi wiripuwurrnydja yolŋu walal 9-nydja? 18 Ga bäyŋun ŋunhi Djuw-ny yolŋu walal roŋiyinya buku-gurrpanaraw; waŋganynha dhuwal yolŋuny roŋiyin ŋunhin mulkurun, muka?”
19 Bala ŋayi Djesuynydja waŋanan ŋanya bitjarra, “Gatjuy rur'yurra, bala marrtjin wäŋalila. Dhiyaŋiyi nhokiyingal nhe märr-nhirrpanminyaray nheny baḏarraŋdhinan warrpam'thurra,” bitjarr.
Lakaraman ga Godkalaŋuwnydja romgu bunanharawnha
The coming of God's kingdom
Luk 17.20-37
(Mathuyu 24.23-28,37-41)
20 Waŋganydhuny waluy Baratjiy* yolŋuy walal dhä-birrka'yurr ŋanya Djesuny bitjarr, “Way Garray, nhätha ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarrwuny rom buna? Nhäthan ŋayi dhu ŋunhi ŋurruŋuyirrnydja dhiyakuny wäŋaw munatha'wuywuny?”
Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Nhanŋuny ŋunhi God-Waŋarrwuny rom, nhänhamiriwnha. 21 Ga bäyŋun dhu ŋunhi ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Way, dhuwanna ŋayi,’ bitjandja, ga yakan dhu ŋula yol yolŋu waŋa bitjandja, ‘Ŋunhan, ya ŋunhan God-Waŋarrwuny rom,’ bitjandja. Bili God-Waŋarrwuny dhuwal rom dhuwalin nhumalaŋgala.”
22 Bala ŋayi Djesuy lakaraŋala bitjarrnha nhanukiyingalaŋuwalnydja ŋayi malthunamirriwal walalaŋgal bitjarra, “Yo. Waluny dhu ŋunhi buni, nhumany dhu ŋunhi waŋi biyakun, ‘Ye-e-e, nhätha dhu ŋunhi Gäthu'mirriŋuny Yolŋuny buni?’ Biyakun nhuma dhu ŋunhi gatjpu'yurrnydja nhanŋu nhänharawnha. Yurr yaka nhuma dhu nhämany ŋanya balanyamirriyyiny. 23 Wiripuny dhu yolŋu waŋa bitjanna, ‘Ŋunhan ŋayi, ya ŋunhan,’ bitjanna. Ga biyakun walal dhu waŋi, ‘Go, dhuwal ŋayi, bilin bunanan,’ biyak. Yurr yaka nhuma dhu ga walalaŋ buthuru-bitjundja ga märr-yuwalkmirriyirrnydja, ga marrtjiny nhuma dhu ga ḻarrumany nhanŋu buku-ḻiw'maramany bäyŋun. 24 Bili balanyamirriyyin ŋayi dhu ŋunhi Yolŋuny Gäthu'mirriŋu buna, ŋayi dhu ga marrtjiny räli djeŋarra'yirr mirithirr yan, ga bukmakthun ŋanya dhu ŋunhi nhämany, bitjanna nhakun ŋuli ŋunhi bukmakthu yolŋuy walal nhäma ŋunhi ŋayi ŋuli djaḻkarr'yun baḏayala'mirriyam wäŋany bukmak dhuwal. 25 Yurr ŋurruŋuny ŋathil ŋayi dhu ŋunhiyiny Yolŋuny Gäthu'mirriŋu buraki. Yo, yolŋu walal ŋunhi ga dhiyaŋ bala nhina dhiyal, walalnha ŋarrany dhu ŋunhi bukuy-ŋurrkuŋuny boŋguŋ, bala dhu buŋun.”
26 “Yo, balanyamirriynydja waluy ŋunhi ŋayi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋu roŋiyiny räliny, dhuwandja dhu wäŋa boŋguŋ biyakun nhakun ŋunhi Nawamirriynha* waluy, ŋäthil ŋunhi baman'. Biyakiyiny ŋayi dhu dhuwal wäŋany dhuwurrnydja nhakun ŋunhiyi. 27 Balanyamirriyyi gan ŋunhi yolŋu walal nhinan wawu yan; bitjarr bili walal gan marrtjin ga ḻukan ŋatha ga gapu, miyalk ga ḏirramu gan märranhamin, ga yan bili-i-i ga ŋuriŋin waluy ŋunhi ŋayi Nawa gulŋiyinan balan marthaŋaylila. Bala dhunupan yan ŋunhi gapuynydja buku-ḻupmaraŋalnha warrpam'thurra buwayakkuŋalnha wäŋanhany. 28-29 Ga balanyamirriynydja ŋunhi Lutmirriynydja* waluy, walalnydja gan ŋunhi bitjarryi bili yan yolŋuynydja mala ḻukandhi ŋatha ga gapu, bäyim walal gan ŋula nhä mala, lämu-nhirrpar marrtjin ŋatha malany, ga buṉbu marrtjin dhuḻ'yurr. Yurr walal gan ŋunhi nhinanany bitjarryi bili yan wawuyi, ga yan bili-i-i ga ŋuriŋin waluy ŋunhi ŋayi Lutthu ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa Djudumdja.* Ga dhunupan ŋunhi balanyamirriyyiny waluy gurthan bunan beŋura djiwarr'ŋura, bala walal yan warrpam'thurra nhäranany gurthaynha buwayakkuŋal. 30 Yo. Ga biyakiyi dhu gi ŋunhi yolŋuny walal nhini wawun balanyamirriyyiny waluy ŋunhi dhu Yolŋuny Gäthu'mirriŋuny maḻŋ'thurr warraŋulthiny dhiyalnydja.”
31 “Ga ŋuli nhe ŋula yol yolŋu dhu gi ŋunhi nhininy galkunmirrnydja nhunapinya nhe ŋunhiliny ŋunhi galkiny nhokiyingalnydja wäŋaŋur, ŋuriŋiny waluy ŋunhi ŋayi dhu boŋguŋ Yolŋuny Gäthu'mirriŋu bunin, ga dhunupan bala nhakun nheny dhu waṉḏin yänan, ga bäyŋun nhe dhu ŋunhi roŋiyiny bala'lilnydja djinawa'lilnydja girriwny'tja wapmaranharaw. Ga ŋuli nhe dhu gi djäma nhokiyingal nhe gätniŋur ŋuriŋiyi waluy, ga nheny dhu ŋunhi dhunupan ṉaŋ'thurra, yakan roŋiyiny bala'lilnydja nhokiyingal nhe ŋula nhakuny malaŋuw märranharaw. 32 Gatjuy guyaŋi ŋathil roŋiyi ŋunhi Lutku miyalknha, ŋunhi ŋayi ḏawa'yurr roŋiyin nhäŋal yindi wäŋa yäku Djudum, balanyamirriy bili yan waluy ŋunhi ŋayi God-Waŋarryuny Bäpaynydja dhuŋgur'yurra buwayakkuŋalnha ŋunhiyiny wäŋa. Ga ŋayiny ŋunhiyiny Lutkuny miyalk dhunupan yänan djambin guṉḏathinan.”
33 “Yo. Ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy bitjandja bili ŋarranhany gumurr-ganan, bili ŋayi ga ŋunhi wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ barrarirr muka, walal ŋuli ŋula bäynha marin nhanŋu djäma, ŋayiny dhu ŋunhi balanyayiny yolŋu yuwalknha dhiŋgam. Ga ŋunhi ŋayi dhu ga bitjanna waŋa gam', ‘Ŋarrany dhu dhuwal monhamirra ŋarranhawuynhany ŋarra, bala ŋarra dhu ga djämany nhanukiyingalnha yan Garraywalnha djälyuny,’ bitjandja ŋayi dhu ga waŋa, bala ŋayi dhu ga ŋunhiyiny yolŋu nhina walŋan yan bitjanna bili wiyinŋumirra. 34 Ga balanyamirriyyiny ŋunhi ŋayi dhu Gäthu'mirriŋuny Yolŋuny buni, maṉḏany mak dhu gi ŋunhi yolŋu märrmany' ŋorri waŋganyŋur, bala waŋganynhany ŋayi dhu djaw'yurra, ga waŋganynhany ŋayi dhu ganarrthula ŋunhiwilin banydjiwalnha yan ŋorranhalila. 35 Ga wiripuny dhu gi märrmay' miyalkthu maṉḏa djäma ŋatha buḻŋu'kuŋ rrambaŋi, bala dhu waŋganynhany ŋayi märraŋun, djaw'yurra dhu, ga waŋganynhany ŋayi dhu ŋunhi ganarrthula ŋunhiwilin banydjiwalnha. 36 Ga balanyayi bili ḏirramuy maṉḏa dhu gi djäma gätni, ga waŋganynhany ŋayi dhu djaw'yurra, ga waŋganynhany ŋayi dhu gananna.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy ŋäthilmirriyaŋalnydja lakaraŋal.
37 Ga walalnydja ḻundu'mirriŋuynydja nhanukal waŋan dhä-birrka'yurr ŋanya bitjarr, “Wanhamin dhika dhu ga wäŋaŋur bitjandhiny maḻŋ'thun?” Ga ŋayiny Djesuynydja buku-bakmaraŋal mayali'kurr lakaraŋal bitjarr, “Ŋunhili muka wäŋaŋur ŋunhi wanha ga warrakan' ŋorra dhiŋganhawuy, ŋunhiwiliyin dhu ga wäŋalil ŋunhi wäktja mala marrtji, waŋgany-manapanmirrnydja dhu marrtji ḻukanharawnydja ŋanakkuny barrpawny'tja.”
* 17:11 Jerusalem; Samaria; Galilee * 17:16 Samaritan * 17:20 Pharisees * 17:26 Noah * 17:28-29 Lot; Sodom