15
Marŋgikunhawuy rom mala limurruŋgalaŋawuŋ mala-ŋurrkanhayŋuwuŋ mala
The teaching of the ancestors
Mathuyu 15.1-9
(Mäk 7.1-13)
Ga balanyamirriynydja waluy walalnydja ŋunhi Baratjiny* mala ga Marŋgikunhamirr mala ŋunhi Mawtjitjkalaŋawnydja* Romgu wäŋgaŋala walal beŋurnydja Djurutjalamŋurnydja.* Bala walal dhä-birrka'yurra ŋanya Djesunhany bitjarra, “Nhaku ŋuli ga ŋunhi nhuŋuny malthunamirr mala bäyŋuny romgu malthurr ŋurikiyiny romgu ŋunhi ŋäthiliŋuwnydja, ŋunhi nhaltjarr walal gan limurruŋgal ŋaḻapaḻmirriy mala marŋgi-wurrupar limurruny? Bäyŋun walal ŋuli gi dhuwal goŋdja rurrwuyunmirr bay ŋathawnydja ḻukanharaw.”
Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal walalaŋ bitjarr, “Ga nhaku nhuma ŋuli ga ŋunhi rom bakmaram nhanŋuny God-Waŋarrwuny dhäruk-gurrupanminyawuy, bala nhuma ŋuli ga ŋunhi malthundja nhumalaŋgiyingalaŋawnha yan romguny ŋäthiliŋuwnha mala ŋurrŋgitjkun. Muka bäyŋu ŋayi ŋunhi God-Waŋarryu nhumalany waŋanha nhuma dhu ga märr-ŋal'yun nhumalaŋgiyingalaŋaw ŋäṉḏi'mirriŋuwnydja ga bäpa'mirriŋuwnydja? Ga ŋuli dhu ga ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy gumurr-dhar'yun ŋäṉḏi'mirriŋunhany nhanŋuwuy ŋayi ga bäpa'mirriŋunhany, ŋanyanhany dhu ŋunhi ŋunhiyinhany yolŋuny buman yan murrkay'kuman? 5-6 Yurr nhumany walalany ŋuli ga ŋunhi nhäman yan bay'nha, bili bäyŋun walal ŋuli gi ŋunhi yuwalkkuŋuny guŋga'yurr walalaŋguwuy gurruṯumirrinhany mala. Bala nhuma ŋuli ŋunhi ŋulthu'maraman walalany, märr walalnydja ŋuli ŋunhi bitjanna waŋany gam', ‘Ŋarrany dhu dhuwal mundhurr gurrupan God-Waŋarrwun nhanŋuwuynha dhulŋuŋun.’ Ga ŋunhi walal ŋuli ga bitjandhiny waŋa, nheny ŋuli ga ŋunhi manymak lakaraman walalany. Yurr nhuma ŋuli ga ŋunhi yakan nhakun guŋga'yurrnydja ŋäṉḏi'mirriŋunhany ga bäpa'mirriŋunhany nhumalaŋguwuy nhuma. Ga bitjandhin nhuma ŋuli ga ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäruk gali'lila ŋurrkam, bala nhuma ŋuli ga ŋunhi djarrpi'kuman marŋgikumany wiripuwurrunhany yolŋuny walalany, märr walal dhu ga ŋunhi mirithirrnydja malthun ŋurikiyin bili yan nhumalaŋgiyingalaŋawnha ŋurrŋgitjkun romguny ŋäthiliŋuwnha. Nhä nhuma dhuwal rom-gali'märrma' yolŋuny walal. Märr-yuwalk muka ŋayi ŋunhi djawarrkmirriynydja yäkuy Yitjayaynydja* wukirri dhäruktja ŋanya God-Waŋarrnha ŋäthilnydja bitjarrnydja gam',
‘Nhumany ŋuli ga dhuwal wokthun ŋarrakuny dhärukthu yan waŋganydhu,
ga bäyŋun nhuma ŋuli gi dhuwal yuwalkkuŋuny guyaŋi ŋarranhany.
Ga ŋunhi nhuma ŋuli buku-ŋal'yundja ŋarraku,
ŋarrany ŋuli ŋunhi yakan nhumalaŋ buthuru-bitjun.
Bili nhuma ŋuli ga dhuwal romdja ŋayatham baṯ-bitjandja ŋunhiyin yolŋuwuŋun guyaŋanhawuynydja.
Yakan God-Waŋarrwuŋuny.’ ”
Nhaliy ŋuli yolŋuny walalany dhuwurr-yätjkurrkum
What really makes people unclean
Mathuyu 15.10-20
(Mäk 7.14-23)
10 Bala ŋayi Djesu wäthurra bukmakkun yolŋuw walalaŋ waŋganylila ḻuŋ'maraŋal, bala ŋayi waŋanan bitjarra, “Ŋäkuny walal ŋamathaŋun yan ga yuwalkkuŋun yan dharaŋulnydja ŋunhi nhaltjan ŋarra dhu dhuwal lakaram. 11 Yolŋuny dhu dhuwal yaka ŋayaŋu-yätjirr ŋula nhaliy ŋunhi ŋayi ŋuli galkan ŋula nhä malany dhurrwarakurr nhanukiyingal ŋayi, ŋany ŋayaŋuny ŋayi ŋuli yätjirr ŋuriŋin ŋunhi nhä nhanukal ŋuli yätjkurr dhurrwarakurr dhawaṯthun.”
12 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu marrtjin nhanukal ga dhä-birrka'yurr walal ŋanya bitjarr, “Marŋgi nhe. Dhuwaliyiny nhe bitjarryiny waŋan ŋayaŋu-wuthurra walalanhan ŋunha Baratjinhan* walalany?”
13 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal bitjarr, “Ga bukmak ŋunhi dharpa mala, ŋunhi ŋarrakal Djiwarr'wuyyu Bäpa'mirriŋuy yaka lämu-nhirrpanna, ŋunhiyiny ŋayi dhu ḏulŋurr'yurra bala yan ŋurrkuŋun. 14 Yaka walal galkithi dhiyakurruŋgalnydja Baratjiwalnydja mala, bili walalnydja dhuwaliyi bambaymirra mala. Ga ŋunhiny yolŋu mala ŋunhi walal ŋuli ga malthun walalaŋ romgu, walalnydja ŋunhiwurryiny balanyayi bili bambaymirryi, ga rrambaŋin maṉḏa dhu ŋunhi galkirriny ŋarŋgalilnydja, ŋayi maŋutji-warryunamirr ga ŋayi malthunamirr yolŋu.”
15 Ga ŋayiny Betany* waŋan bitjarr, “Nhä ŋayi dhuwaliyi mayaliny', ŋunhi nhe waŋan bitjarrnydja, ‘Yolŋuny dhu ŋunhi yaka ŋayaŋu-yätjirr ŋula nhaliy ŋunhi nhanukal dhu dhurrwarakurr gulŋiyirr,’ bitjarrnydja.”
16 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Muka yaka yan nhuma gi dhuwal dharaŋulnydja ŋunhi nhaltjan ŋarra ga dhuwal waŋa dhiyaŋ bala? 17-18 Muka yaka yan nhuma dhuwal marŋginy, ŋunhi nhuma ŋuli ŋula nhä ŋathany ḻuka dhurrwarakurrnydja galkan, bala ŋuli ŋunhi ŋathany mala dhawaṯthunna rumbalŋurnydja nhumalaŋgalaŋaŋur? Ga nhä mala dhäruk ŋunhi ŋuli ga dhawaṯthun dhuwalatjandhi dhurrwarakurr nhumalaŋgalaŋawurr, ŋunhiny ŋuli ga dhawaṯthun beŋura ŋayaŋuŋura nhumalaŋgal. Ga ŋuriŋiyin mala ŋuli ga ŋunhi nhumalany ŋayaŋuny yätjkurrkum, nhuma dhu ga yakan ŋunhi märr-ŋal'yun God-Waŋarrwuny manymakkumany. 19 Dhipuŋuryin ŋuli ga ŋunhi ŋayaŋuŋura dhawaṯthun yätjkurrnydja mala balanyany mala nhakun: djarrpi'kunhawuynydja guyaŋanhawuy, murrkay'-wutthunamirrnydja rom, marrambany', ḻäy-ŋarr'ŋarrnydja rom, manaŋany, mayali'miriwnydja rom, ŋayaŋu-miḏikumanamirrnydja rom ga nyäḻny'tja mala. 20 Dhiyaŋiyin mala ŋuli ga ŋunhi ŋayaŋuny mala nhumalaŋ yätjkurrkum. Ŋuli nhuma dhu ŋunhi ŋathany ḻuka goŋdhu rurrwuyunamiriwyuny, dhiyaŋiyiny nhumalany dhu ŋunhi yakan gulmaram God-Waŋarrwalnydja buku-ŋal'yunaŋur.”
Waŋganygu miyalkku märr-nhirrpanminyawuy
A woman's faith
Mathuyu 15.21-28
(Mäk 7.24-30)
21 Bala ŋayi Djesuy ganarrthaŋala ŋunhiyiny wäŋa, ga marrtjinany ŋayi balan ŋarakalil wäŋalil galki ŋunhi gan märrma' yindi maṉḏany wäŋa dhärran yäku Däya* ga Djaydan.* 22 Manymak marrtjinan ŋayi gan ŋunhi Djesuny dhukarrkurra, ga ŋunhiliyiny dhukarrŋurnydja miyalknha nhanŋu marrtjin wäthurr Djesuwnydja, yurr ŋayi ŋunhi miyalktja ŋunhaŋuwuy Gaynanbuy,* ga wäthurrnydja ŋayi marrtjin ŋunhi mirithinan yan dhika bitjarrnha, “Way Garray, Gäthu'mirriŋu Daybitku,* mel-wuyurr ŋarraku. Yothu ŋarraku ŋunha miyalk, yurr ŋayi ga ŋunha nhinany dhaŋaŋnha wakinŋumirrnydja birrimbirrmirr.”
23 Yurr ŋayiny Djesuynydja ŋäkul ŋanya ganarrthaŋal, ga mukthurr yan bala ŋayi gan marrtjin dhärukmiriw. Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja gan malthurr yan nhanŋu yatjurr marrtjin bala. Ga walalnydja ŋunhi malthunamirriynydja mala nhanukal Djesuwal waŋanan ŋanya Djesunhany ŋayi dhu ŋaŋ'ŋaŋ'thunna ŋanya ŋunhiyiny miyalknhany.
24 Ga ŋayiny Djesuny waŋanan bitjarrnha, “Ŋarrany dhuwal marrtjin räli Yitjuralpuyŋuw* yan yolŋuw walalaŋ walŋakunharaw. Bili walal dhuwal balanya nhakun bimbi mala winya'yunawuy.”
25 Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja marrtjin galkithin nhanukal bala yan ŋayi bun'kumu-djipthurra bala gan ŋäŋ'thurra ŋanya Garraynhany bitjarra, “Garray marrkapmirr ŋathil guŋga'yurr ŋarrany!”
26 Ga ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu bitjarr, “Yaka dhuwal dhunupa ŋunhi dhu yolŋuy märram ŋatha ŋunhi djamarrkuḻiwny'tja bala ŋayi dhu djalkthunna wuŋgangun.”
27 Ga ŋayiny ŋunhi miyalktja waŋan bitjarra gam', “Yuwalk dhuwaliyiny Garray. Yurr ŋayiny ŋuli ŋunhi wuŋgandhuny muṉguynha ḻuka, beŋurnha ŋunhi Buŋgawalnha ḻukanhaŋur.”
28 Bala ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarra, “Gumurrtjararrk miyalk, yuwalk muka nhuŋu dhuwal märr-nhirrpanminyawuynydja yindi mirithirr, nheny dhu dhuwal märraman yan ŋunhi nhaku nhe gan ŋäŋ'thurr.” Ga balanyamirriyi bili yan nhanŋu ŋunhi yothuny ŋurikiyi miyalkkuny ḏukthurra.
Djesuy walŋakuŋal dharrwany yolŋuny walalany
Jesus heals many people
Mathuyu 15.29-31
29 Ga ganarrthaŋal ŋayi ŋunhiyiny wäŋa Djesuy bala ŋayi beŋuryiny gan marrtjin raŋikurra ŋunha Galaliwurra.* Ga marrtjinany ŋayi gan ŋunhi-i-i, dhutnha nhinan bukuŋura. 30 Ga dharrwan ŋunhi mirithirra yolŋuny walal bunanany nhanŋu ŋunhiliyiny, ga dharrwany yan walal gan ŋunhi gäŋal rerrimirrinhany mala nhanukal Djesuwalnydja balanya nhakun bundhurrmirriny ga gaṉuŋnha ga bambaynha ga dhärukmiriwnhany yolŋuny walalany. Ga gäŋalnydja walal gan ŋunhi walalany bala rarr'yurrnydja gumurrlila nhanukal Djesuwalnydja. Ga bukmaknhan yan ŋunhi rerrimirrinhany yolŋuny walalany ŋayi gan Djesuynydja ḏukmaraŋala. 31 Ga walalnydja ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal gan nhäŋalnydja ga ŋäkulnydja ganyim'thurra, bili ŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi ŋäthilnydja dhärukmiriwnydja ŋunhiny ŋayi gan waŋanan dhärukmirriyinan ga maṉḏany gan gaṉuŋdja ga bundhurrnydja bilin marrtjinan, ga bambayyuny gan nhäŋala. Ga bukmaknha walal gan ŋunhi wokthurrnydja nhanŋu God-Waŋarrwuny, ŋurikiyiny God-Waŋarrwu Yitjuralpuyŋuwnydja.*
Djesuy maranhu-gurrupar 4,000-nha yolŋuny walalany
Jesus feeds four thousand people
Mathuyu 15.32-39
(Mäk 8.1-10)
32 Bala ŋayi Djesuny wäthurra nhanukalaŋaw malthunamirriwnydja mala, ga waŋanany ŋayi walalany bitjarra, “Dhuwal ŋarra ŋayaŋu-wuyurra bay, dhiyakurruŋgun yolŋuwnha walalaŋ. Bilin walal gan dhuwal malthurrnydja ŋarraku ḻurrkun'nha waluny, ga bäyŋun walalaŋ dhuwal ŋula ŋathany ḻukanharawnydja. Ga yakan ŋarra gi dhuwal djälthi djuy'yunarawnydja walalaŋ walal ŋuli bäynha ŋula marryay'nha dhiŋgu'-dhiŋguŋ gandarrŋura.”
33 Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrnydja mala nhanŋu waŋan bitjarr, “Wäy, dhuwandja dhuwal wäŋa ŋayilpin' balanyan ŋathamiriwnha. Wanhala bili dhu ŋula ŋathany maḻŋ'maram maranhuny gurrupanarawnydja walalaŋ dhiyakiwurruŋguny?” 34 Ga ŋayiny Djesuynydja dhä-birrka'yurr walalany bitjarr, “Nhämunha nhumany ga dhikayiny ŋatha ŋayatham?” Ga walalnydja waŋan, “Dämbany dhuwal djabin yan ga märr ḻurrkun' nyumukuṉiny mala ŋarirriny'.”
35 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy waŋanany yolŋunhany walalany nhinanhamaraŋalnydja, 36 bala ŋayi märraŋala ŋunhiyiny dämbany mala ga ŋarirriny' ḻurrkun'tja, bala yan ŋayi buku-wurrpara God-Waŋarrnhan ŋurikiyi. Bala yan ŋayi bakmaraŋala ŋunhiyi dämbany mala ga ŋarirriny', bala goŋ-gurrupara malthunamirriwala mala nhanukalaŋuwal, ga walalnydja marrtjin gurrupara ŋunha yolŋu'-yulŋunhan mala.
37 Ga bukmakthun ŋunhi ḻukanany maranhuyinan yan, ga bäythinyawuyyuny mala ŋathay walal dhaŋaŋguŋal djabin yindimirr mala nyäḻka.
38 Ga nhinanany gan ŋunhi ŋunhiliyiny 4,000 ḏirramuwurrnydja, yaka walal miyalkkurruwurrunhany ga djamarrkuḻi'nhany bothurru'.
39 Ga ŋunhi ŋayi gan Djesuy djuy'yurrnydja yolŋunhany walalany roŋanmaraŋalnydja, bala yan ŋayi marrtjinan, wapthurrnydja ŋayi marthaŋaylilnydja bala yan buḏapthurra ŋurikiyiny guḻunguny. Ga dhawaṯthurrnydja ŋayi ŋunha galin' galki wäŋaŋur yäkuŋur Makatannha.*
* 15:1 Pharisees * 15:1 Moses * 15:1 Jerusalem * 15:7 Isaiah * 15:12 Pharisees * 15:15 Peter * 15:21 Tyre * 15:21 Sidon * 15:22 Canaan * 15:22 David * 15:24 Israel * 15:29 Galilee * 15:31 Israel * 15:39 Magadan